CRNOGORSTVO – Od Njegoša do naših dana (3)

Feljton Antene M

Piše: Vladimir Jovanović 

Stihovi knjaza Nikole I Petrovića Njegoša iz njegove „Balkanske carice“, napisane 1882. godine...

„Ko CRNOGORSTVU ne bio vjeran
Bogom i ljudima svud bio ćeran!
Kom’ kamen ovi nije svet,
Da bude sramotan, proklet!”

… po ocjeni iz 1917. konvertite Mićuna M. Pavićevića „najizrazitije oličavaju državni program samoga autora ‘Balkanske carice’“. Publicista Trifun Đukić piše 1951. da su ovi stihovi „naročito naglašeni; i njihova tendencija jeste politički motiv samoga autora“.

Jovan Đonović – porijeklom iz Crmnice, agent Kraljevine Srbije protiv svoje otadžbine, a u sudskome epilogu Bombaške zavjere sredinom 1908. oglašen je veleizdajnikom – iz emigracije, 1960. godine, stihove iz „Balkanske carice” karakteriše „kao njegovu [Nikolinu] metamorfozu, njegovo suženje nacionalnog pojma“; biva, kako piše, „knjaz Nikola više nije sanjao i pevao o oslobođenju i ujedinjenju Srpstva“.

Takođe srpski agent i osuđeni veleizdajnik, Simo Šobajić, tvrdi: „CRNOGORSTVO pomaljalo se kao novi spasilac i oslobodilac narodni“.

Od „oko 1900. godine“, prema Jovanu Dučiću, srpskome obavještajacu, diplomati – poznatiji je kao književnik – „Nikola prestao je biti onaj srpski vladar kakav je bio dotle celog života, i otad počinje njegova politika ‘CRNOGORSTVA’, toliko kobna za srpski narod; on, koji je sebe smatrao naslednikom Bodinovim i Balšićevim i pevao pesmu o Prizrenu i osveti Kosova, bacio se sav na pevanje kola svojih crnogorskih plemena“.

Međutim, suprotno Dučiću, Jovan Đonović u svojoj knjizi iz 1939. veli da „stari ZETSKI SEPARATIZAM, izbledeo kroz vekove”, sa Nikolom vaskrsava; oko njega se grupišu, kako Đonović kaže, „reakcionari i SEPARATISTI“.

Nikola u „Balkanskoj carici” uspostavlja kontinuitet CRNOGORSTVA sa epohom Zetske države. Opjevava scenu u kojoj izdajnik traži oproštaj od Gospodara:

„Nesretnome otpadniku, milost, Knjaže milostivi,
Otačinstva izdajniku – milost daruj...
Evo glave, nek opane!
Al’ ime izdajnika, da mi na rod ne ostane.
Ah, griješan sam! Al’ se kajem, no pomiluj, milostivi!
Jer još iskra CRNOGORSTVA u kutu mi srca živi!”

U beśedi povodom kraljevskoga krunisanja 1910. – obrativši se „Dragim mojim Crnogorcima!” – između ostaloga, Nikola će reći:

„DUBOKI SU TEMELJI OVOJ OBNOVLJENOJ KRALJEVINI NAŠOJ. ONI SILAZE DO NEKADAŠNJIH ZETSKIH KRALJEVA VOJISLAVA, MIHAILA I BODINA. Vrijeme je rušilo samo ono, što je nad zemljom bilo, ali što je izidano bilo u njoj i što je usađeno bilo u srcima slobodnih gorštaka ovih planina, to nijedan silnik, koji je na našu otadžbinu nasrtao, nije mogao porušiti. Na tome dubokom temelju počeli smo mi zidati, i danas evo staroga kraljevstva našeg opet da blista pod suncem nebeskim. Savili smo nad njim svod od blagoslova Božjeg i pribiramo narod svoj za dalje pregnuće na putu napretka i jačanja”.

Ova beśeda nije, naravno, lišena patetike, a u nekim drugim svojim djelovima nekih istoriografskih netačnosti. Međutim, za Srbe – i zbog pominjanja dukljansko-zetskih vladara – osobito je bolna; jer je „srpska tradicija”, ocijeniće dr Ivo Banac, „sadržavala klice unizivanja CRNOGORSTVA“.

Na primjer, Đonović aludira da u praskozorje velikosrpskoga ujedinjenja, tj. obnove srednjovjekovna „Dušanova carstva”, eto, Nikola postaje, kako piše – „kralj Zete”! U srpskoj štampi, tim povodom, sredinom 1910. godine, parafraziraju romantičarsku „Onam’, onamo“, Nikolinu pjesmu iz mladosti; naknadno shvataju da Gospodar Crne Gore – avaj ! – nije ni Srbin, niti oslobađa Srbe, naprotiv:

„Onam’, onamo… za brda ona,
Gdje Lovćen grli Vladičnin grob,
Onamo nema pravde, slobode –
U svojoj zemlji Srbin je rob!...”

Akademik Sima Ćirković, razmatrajući prilike nakon 1918, dijelom se podudara sa stavovima Đonovića oko Nikolina vaskrsavanja „zetskoga separatizma”. „U posleratnim godinama iz uskog kruga potekla je ideja da su CRNOGORCI POSEBNA NACIJA”, piše Ćirković. „Kao što je knjaz Nikola u svoje vreme SVOJU DRŽAVU NEPOSREDNO IZVODIO IZ DUKLJANSKO-ZETSKE DRŽAVE 11-12. VEKA, tako su sada separatisti Crnogorce izvodili ne od Srba, već od drugih plemena”, a „prilikom kasnijih potresa i podela, ta [Nikolina] ideja će dobiti veći značaj, naročito u vezi sa obnovom crnogorske države u socijalističkom periodu”.

Teza Ćirkovića je jednim, manjim dijelom – tačna. Nikola Mirkov Petrović Njegoš, nenadano, kao 19-ogodišnjak, preuzevši državno kormilo, tokom svoje duge vladavine – potrajaće ona šest decenija – uz sve svoje kontroverze obilježava rađanje savremene crnogorske nacije. To se, piše 1953. „Život – časopis za književnost i kulturu”, najprije, „odvijalo u krvavoj borbi za oslobodenje od Turaka, za okupljanje i ujedinjavanje plemena iz kojih je trebalo da se stvori CRNOGORSKA NACIJA”.

„Knjaz Nikola Petrović-Njegoš, nasljednik knjaza Danila nastavlja da jača CRNOGORSKU NACIONALNOST suzbijajući klanovsku tradiciju”, navodi u članku „CRNOGORSKI NACIONALIZAM” („Montenegrin nationalism”) američka „Encyclopedia of Nationalism” iz 2000. godine.

Stvaranje moderne nacionalne svijesti, za Nikoline epohe, odigrava se u specifičnim okolnostima širom Evrope. Od 1830. „princip nacionalnosti" razlikuje se od nacionalizma, koji od 1878, na talasu i masovne participacije evropskih naroda u debatama i odlukama o političkim pitanjima, dobija na važnosti.

Otvoreni rivalitet crnogorskoga i srpskoga nacionalizma, piše „Encyclopedia of Nationalism”, počinje 1880-ih, eskalira tokom ratova od 1912. do 1916, a „Srbi su stigmatizovali CRNOGORSKE NACIONALISTE”.

Ili, riječima Marka Dakovića – agenta Kraljevine Srbije, osuđenog u otadžbini veleizdajnika – došlo je do „izrazitog sudara Srpstva i Crnogorstva“, „stvaran je pojam i program CRNOGORSTVA, crnogorske države, crnogorske istorije, crnogorskog naroda i crnogorske dinastije, nasuprot Srbije i srpske dinastije; CRNOGORSTVO je postalo protivtežom Srbiji“…

Nikola je, na drugoj strani, pisao da je nastavio stazama svojih prethodnika iz kuće Petrović-Njegoša. O svome ocu, Velikome vojvodi Mirku Petroviću, napisaće:

„Sâm je bio Crnogorac, srcem i dušom oličeno CRNOGORSTVO“.

U jednome od članaka „Glasa Crnogorca”, s početka 1884, navodi se:

„Vladalac, razumije se, ne može biti drugo nego pravi predstavnik, zastupnik i zaštitnik onoga što nam je u osnovi našega državnog i narodnog života: prvi i najsnažniji predstavnik, zastupnik i zaštitnik CRNOGORSTVA. To se tako lasno samo po sebi razumije, da u potvrdu toga nije nužno dodavati nijedne riječi naše.

A iz toga izlazi sa svijem logično i ovo drugo: da u Crnoj Gori ne bi mogla ni jednoga časa postojati vlada koja bi ma u čem i ma i najmanje došla u preku sa CRNOGORSTVOM: ne bi mogla postojati prosto zbog toga što bi onoga časa izgubila povjerenje svoga vladaoca.

S te dakle strane, nas ni malo ne jede strah nit’ nas mori briga ikakva! Dok je kuće Petrovića i dok je mrkijeh Crnogoraca neće u Crnoj Gori nastaviti vlada koja bi se iznevjerila CRNOGORSTVOU, koja bi pošla stranputicom, koja bi našu tradicionalnu narodnu politiku htjela da navede na neprirodne puteve i da je dovede u sukob sa životnim uslovima našega opstanka!“…

I sada, provjerimo, da li CRNOGORSTVO, modernizovana nacionalna svijest, nestaje poslije 1918, kada u uslovima srpske okupacije kvislinška, tzv. Podgorička skupština, detronizuje kuću Petrović-Njegoša?

„Pobuna ‘zelenaša” u januaru 1919. je ugušena, ali CRNOGORSKI NACIONALISTI nastavljaju otpor srpskim vlastima”, piše „Encyclopedia of Nationalism”.

Srpski istoričar, dr Veselin Đuretić, tvrdi da su „’zelenaši’ napravili zaokret ka napadnim manifestacijama CRNOGORSTVA”. 

Onovremeni, hrvatski unitaristički časopis „Jugoslavenska Njiva”, iz 1922, zlobno navodi da „CRNOGORSKI PARTIKULARISTI Plamenac i Jabučani” – po prilici misli se na Jovana Plamenca, bivšega premijera, te na Vladimira Popovića, scenaristu i koproducenta filma „Voskresenja ne biva bez smrti” – „stvaraju CRNOGORSKU NARODNOST od emigranata u Italiji i odmetnika u crnogorskim šumama”.

Publicista Nikola Đonović, brat Jovanov, sa žaljenjem 1936. konstatuje da je naslijeđe iz Nikoline epohe – „SEPARATISTIČKA CRNOGORSKA NARODNOST“.

Piše da za Crnogorce „SVE ŠTO JE CRNOGORSKO, TO JE NAJBOLJE; ljubomoran je [Crnogorac] na svoju zemlju, na svoju prošlost, na svoje CRNOGORSTVO, na svoje junaštvo, na ‘Gorski vijenac’, itd; on to danas čuva i strahuje da se to ne razvodni i ne razveje“…

(Ovo je sadržaj emisije „Dopunska iz istorije", koja je na programu Radija Antena M poneđeljkom od 17,30)

(Nastavlja se)

CITIRANA LITERATURA: „Glas Crnogorca“, Cetinje, 19. februar 1884, str. 1; „Zastava“, br. 178, Novi Sad, 30. avgust 1910; Mićun M. Pavićević, „Srbija i Crna Gora: političko-nacionalna rasprava“, Welland, Ont., 1917, str. 23; „Jugoslavenska Njiva”, br. 6, Zagreb, 1922, str. 321; Marko Daković, „O padu Crnogoske države i njene Dinastije“, „Nova Evropa“, XIII, 10–11, Zagreb, 1926; Simo Šobajić, „Crnogorci“, Beograd, 1928; Nikola Đonović, „Rad i karakter Crnogoraca“, Beograd, 1936, str. 39, 222; Jovan Đonović, „Ustavne i političke borbe u Crnoj Gori”, Beograd, 1939, str. 18, 24; Trifun Đukić, „Pregled književnog rada Crne Gore: od Vasilija Petrovića Njegoša do 1918 godine“, Cetinje, 1951, str. 249; Jovan Dučić, „Staza pored puta“, Čikago, 1951/Beograd, 2008, str. 38; „Život – časopis za književnost i kulturu”, Sarajevo, 1953, str. 389; „Kanadski Srbobran“, Hamilton, 8. decembar 1960; Lazo M. Kostić, „Nove jugoslovenske ‘narodnosti’: demografsko-etnografska studija“, Srpski kulturni klub „Sv. Sava“ za Kanadu, 1965, str. 26–27; „Cjelokupna djela Nikole I Petrovića Njegoša“, knj. 3. Cetinje, 1969, str. 212, 213; „Cjelokupna djela Nikole I Petrovića Njegoša“, knj. 5, Cetinje, 1969, str. 116; Ivo Banac, „Nacionalno pitanje u Jugoslaviji: porijeklo, povijest, politika“, Zagreb, 1988, str. 420; „Encyclopedia of Nationalism”, Academic Pres, San Dijego, 2000, str. 345-346; Veselin Đuretić, „Nasilje nad srpskim ustankom”, Beograd, 1997, str. 47; Sima Ćirković, „Srbi među evropskim narOdima”, Beograd, 2004, str. 261…