CRNOGORSTVO – Od Njegoša do naših dana (4)

Piše: Vladimir Jovanović 

Vukoman K. Džaković (1905-1991), Durmitorac, komunista i partizan, istoričar književnosti, između ostaloga priređivač antologijā „Crnogorske narodne junačke pjesme” i „Crnogorske narodne tužbalice”, saopštio je:

„Crnu Goru i CRNOGORSKU NACIJU nijesu izmislili partizani. Oni nijesu izmislili crnogorski narod, nego on postoji i valjda ne treba dokazivati da on postoji. Oni nijesu izmislili istoriju Crne Gore, a ova istorija stvorila je CRNOGORSKU NACIJU”.

Na drugoj strani, tek u svojim posljednjim knjigama, svodeći bilanse, neki od srpskh istoričara indirektno priznaju da CRNOGORSTVO – crnogorska nacionalna svijest, nije jednostavni rezultat ideologije i djelovanja Komunističke partije Jugoslavije (KPJ).

Upravo takav narativ je bio dominantan u srpskome establišmentu 1990-ih. Na primjer, pisao je „Letopis Matice srpske”, komunisti, nakon 1945, navodno, „uz zasebnu republiku, Crnogorcima su poklonili i novu, zasebnu nacionalnost”. Ali, i tu se priznaje da je nemoguće da jedna malobrojna ilegalna skupina, kakva je između dva svjetska rata KPJ u Crnoj Gori, pitanje postojanja nacije prosto izmisli, obnoć omasovi i bez utemeljenja u narodu administrativno ozvaniči – kada je ono, ne nezavisno, već protivno volji komunista, instiktima samoodržanja Crnogoraca stavljeno na dnevni red istorije najkasnije još Božićnim ustankom.

Nacionalnost Crnogoraca, dakle, nije moguće sagledavati, između ostaloga, bez dinastije Petrović-Njegoš. To se priznaje i 1993, makar u nakaradnoj interpretciji „Letopisa Matice srpske”: „Rasrbljavanje Crnogoraca krajnji je učinak dinastičkih sebičnosti”!

Srpski akademik dr Radovan Samardžić tvrdi da je „izvođena operacija izdvajanja CRNOGORSTVA od Srpstva“ i to – kako veli – „apsolutizacijom crnogorskog racionalizma, onog stanja svesti koje je plivalo između plemenskog društva i modernog sklopa odnosa“.

U zborniku „Dijalog prošlosti i sadašnjosti” iz 2002, dr Milorad Ekmečić navodi: „Prvi put pomenuto [je] da postoji CRNOGORSKA NACIJA u jednom memorandumu crnogorske kraljevske vlade u egzilu Ligi naroda u novembru 1920. godine”.

Uostalom, ni taj podatak nije tačan. Hronološki prvi u arhivima poznati pomen „čovjeka CRNOGORSKE NACIJE” je iz 1552. godine. U gramati ruskoga cara Petra Velikoga Prvog iz 1715. tri puta se navodi „CRNOGORSKA NACIJA”. Na sablji iz 1766. – a ona se čuva u muzeju na Cetinju – ugravirano je: „Sie nož Joka Radonjića, guvernera vse CRNOGORSKE NACIJE''.

Objavio sam, prije četiri godine, da ruski časopis „Vjestnik Evropi” iz 1805. piše o „NACIJI CRNOGORACA”. Sada, premijerno za slušaoce i čitaoce „Antene M”, predočavam navod iz prve rečenice članka o vladici Petru I Petroviću Njegošu, koji je, 1819. godine, objavio francuski leksikon „Biografije živih ljudi”. Tu piše:

„Petrović Petar, sadašnji arhijerej, vladika CRNOGORACA – NACIJE… i svojevrsni princ, suveren”.

Takođe prvi put za našu javnost, prenosim ocjenu francuskoga istoričara Žana-Amida Lefora iz 1878, koja glasi: „U znak priznanja Petru I, osnivaču CRNOGORSKE NACIONALNOSTI, njegovi sunarodnici su ga nazvali ‘Veliki, Sveti’”. Kako je od ranije poznato, sa drugim glavarima, Petar II Petrović Njegoš, potpisuje 1837. i 1839. državna akta ispred „CRNOGORSKE NACIJE”, a u pasošima (Црногорскiй паспортъ) navodi nacionalnost – ЦРНОГОРАЦЪ, etc.

Dakle, crnogorska se nacija ne pominje prvi put – kako Srbi tvrde – nakon 1918, već stoljećima ranije. Odgovor zbog čega nije učestalija u domaćim arhivskim izvorima, kako smo napomenuli, jeste u tome da je riječ „nacija” posuđenica u slovenskim jezicima, pa tako i u crnogorskome. Iz tih razloga ni pojmovi srpska nacija ili hrvatska nacija, ni krajem 19. vijeka i nešto docnije, nijesu masovno korišćeni, niti su, uostalom, konsituisanja ovih nacija i bili tada dovršeni procesi.

U nešto daljoj prošlosti, uobičajeniji je u Crnoj Gori etnonim – Crnogorci, tj. crnogorski narod., Etnonim Crnogorac, prema dr Slobodanu Tomoviću, proistekao je „viševjekovnom borbenom tradicijom i postojanjem slobodne crnogorske države, čiji su osnovni elementi dati u prednemanjićkoj državno-pravnoj tradiciji dukljanskih Slovena”, a „što je osnaženo u postnemanjićkom periodu, posebno u vrijeme Crnojevića”.

„Naziv Crna Gora i etnonim Crnogorci od kraja 15. stoljeća”, prema ocjeni iz 1989. dr Vojislava P. Nikčevića, bio je „okvir koji je Crnogorcima stalno određivao svijest o njhovoj pripadnosti crnogorskome narodu i CRNOGORSKOJ NACIJI”.

Postojanje diferencirane crnogorske nacionalne svijesti s kraja 19. i početkom 20. vijeka – u nedostatku statističkih parametara, jer je prvi popis na područjima savremene Crnoj Gori sa rubrikom o nacionalnosti održan tek 1948. godine – moguće je jednim dijelom ispratiti na „neutralnome” tlu Sjedinjenih Američkih Država.

Srpska autorka, Mirjana Pavlović, na primjeru Čikaga, analizira „različitosti i zajednički identitet” Crnogoraca i Srba iz toga perioda. Crnogorska nacionalna svijest je dominantnija, pa to, objašnjava, dovodi do „podvojenosti” Crnogoraca i Srba, koja je „kulminirala formiranjem posebnih crnogorskih organizacija: potpornog udruženja ‘Ljubav Crnogorca’ i sestrinstva ‘Kneginja Milica’, koja su imale i posebnu podršku vlasti sa Cetinja”, a nešto kasnije je osnovan „Crnogorski prosvjetni klub ‘Njegoš’”.

Autorka činjenicu da su Crnogorci u američkim popisima „često u rubrikama maternji jeziku navodili neki od dijalekata srpskog jezika: CRNOGORSKI” objašnjava da, eto, takvi Crnogorci „nisu u potpunosti imali izgrađenu svest o nacionalnoj pripadnosti”; međutim, u američkim rubrikama za jezik oni nijesu upisivali nikakav „dijalekat”, već prosto – JEZIK CRNOGORSKI.

Četnički emigrant, Jovan M. Kontić, pisao je 1963. o iskustvima iz ranih 1910-ih srpskih agenata Jovana Đonovića i Todora Božovića tokom agitacije među crnogorskim i iseljenicima drugih nacionalnosti u SAD. „Jako isticanje pojma Srpstva, a zanemarivanje CRNOGORSTVA”, navodi Kontić, „opet je, ponekad, izazivalo reakciju. Dok je Đonović jednom takvom prilikom prisutnima na skupu vatreno izlagao svoje političke poglede na srpsko jedinstvo, u jednom kraju se Božović oštro objašnjavao sa njihovim zajedničkim zemljakom. Po završetku svoga govora prišao im je Đonović i upitao o čemu se  radi. RAZJARENI CRNOGORAC JE UZVIKNUO DA JE ON SAMO CRNOGORAC I DA NJEGA VREĐA TOLIKO ISTICANJE SRPSTVA“.

Najznačajnije zajedničko udruženje Srba i Crnogoraca, utemeljeno 20. aprila 1880. u San Francisku, nosilo je dvonacionalnu odrednicu – „Srpsko­Crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo”. Srbin, ostrašćeni autor monografije o ovom udruženju, piše 1905. da se „zahtijevalo da se društvu dade ime samo ’Srpsko’, jer ova riječ skuplja sebe Crnogorce“, ali – avaj! – „da su tako odlučili, neprijateljima ćahu dati priliku da ustanove ’Crnogorsko’ društvo’“. Veli da bi to, crnogorsko društvo „OSNOVALI OVDAŠNJI OTPADNICI, KOJI OVAJ NAŠ MILOZVUČNI JEZIK NI PO ŠTO SRPSKIM NE NAZIVAHU I KOJIMA JE BILO SAMO DO TOGA DA SE SRPSKO IME NE SPOMINJE“. Latentna podvojenost američkih Crnogoraca i Srba je dovela i do međunacionalnih, fizičkih sukoba u vrijeme Prvoga svjetskog rata i docnije…

Slično je i na terenu Austro-Ugarske, u zarobljeničkim logorima 1916-1918. godine. Prema dr Novici Rakočeviću: „Internirac u Boldogasonu, učitelj Ljubo Bulatović, zapisao je u svom dnevniku između ostalog i ovo: ‘Skoro svaki dan bila je kod nas prepirka o CRNOGORSTVU i Srbiji. Kao i obično, mnogi valjaju drvlje i kamenje na sve što je Crnogorsko’“…

Pripisivanje, dakle, komunistima da su stvorili posebnu nacionalnu svijest Crnogoraca je neutemeljeno. Naprotiv, čak 12 poslanika tzv. Podgoričke skupštine su deklarisani socijalisti – preteče komunista, članova KPJ. Na osnivačkome skupu embriona KPJ, Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista), koji je 20-23. aprila 1919. održan u Beogradu – od šestorice delegata iz Crne Gore, najmanje dvojica su prethodno i delegati tzv. Podgoričke skuštine. Sa skupa KPJ u Rijeci Crnojevića 1919. prozivaju „protivnike ujedinjenja Crne Gore i Srbije” kao „Nikoline agente” i tvrde da je „SEPARATIZAM CRNE GORE ZLOČIN, JER NAJVIŠE POGAĐA RADNIČKU KLASU”.

Prema jednom od rjeđih kritičkih ocjena – objavljena je 1972. u „Glasniku cetinjskih muzeja” – „stavovi rukovodstva KPJ u vezi crnogorske nacionalnosti bili su nejasni i neujednačeni sve do oktobra 1940. godine”. „U nizu dokumenata se traži na primer nacionalno oslobođenje naroda Crne Gore, stvaranje narodne skupštine na Cetinju, pa u nekima i crnogorske republike, ali se nigde ne razrađuje pojam CRNOGORSKE NACIJE”.

„Crnogorski komunisti”, pisao je 1985. Batrić Jovanović, „nakon ujedinjenja 1918. i u toku nekoliko sljedećih godina bili su na ‘bjelaškim’ pozicijama”.

Iz KPJ u Crnoj Gori su 1930-ih pokušavali da sarađuju sa Crnogorskom federalističkom strankom – ili, tačnije, da je većim dijelom apsorbuju. Pa su, kako 1999. piše Milija Komatina, nekadašnji komunista, iz KPJ „činili pokušaje da homogenizuju podvojenu crnogorsku svijest, time što će ‘CRNOGORSTVO’ tretirati kao nacionalnost”.

Motivi prvih raskola u ogranku KPJ za Crnu Goru, tj. motivi komunista-disidenata koji se sukobljavaju sa partijskim rukovodstvom, upravo su – nacionalni. Disidente predvodi u narodu popularni dr Vukašin Marković, porijeklom Piper, učesnik Oktobarske revolucije. On se, najkasnije 1921, konfrontira sa Jovanom Tomaševićem, rukovodiocem KPJ za Crnu Goru.

„Doktor Marković je smatrao tadašnje stavove crnogorskih komunista nezrelim, naročito njihov stav u pitanju položaja crnogorskog naroda u novostvorenoj državi”, piše titogradski časopis „Pravni zbornik” iz 1967. godine. Navodi se da je Marković partijskim rukovodiocima, lično Tomaševiću, isticao da „osim drugih nacionalnosti u Kraljevini SHS postoji i CRNOGORSKA NACIJA – nepriznavanje te činjenice osvetilo se i osvetiće se još više”.

Tomašević, agent Kraljevine Srbije, od Suda za suđenje anarhističkih zločina Knjaževine Crne Gore juna 1908. zbog veleizdaje otadžbine je osuđen – na smrt. Kazna nije izvršena, jer je pobjegao u Srbiju. U zimu 1921. on je Markovićem ima dramatičan razgovor. Marković se, sa grupom drugih komunista-disidenata – a među njima je i Petko Miletić, Rovčanin, koji će docnije postati čuven i po sukobu sa Titom – sa oružjem u ruci priključio crnogorskim nacionalistima – komitima.

Razgovor između Markovića i Tomaševića, po prilici, tekao je ovako:

„Zamjerio je dr Marković Tomaševiću i drugim rukovodiocima crnogorske partijske organizacije zbog ‘neshvatanja suštinskog pitanja CRNOGORSTVA i njegovog odnosa prema probljivačkoj politici velikosrpskih vlastodržaca’.

‘Riječ CRNOGORSTVO shvaćenu u nacionalnom smislu ne smatram drukčije nego kao izdaju’, upao je Tomašević, i prekidajući dalji razgovor o tome sa dr Markovićem ljutito nastavio:

‘Crnogorski komunisti smatraju ujedinjenje istorijskim aktom u koji se ne smije dirati’”.

„Na osnovu toga”, navodi „Pravni zbornik”, „dr Marković je od komunista proglašen ‘nekomunistom’ i osumnjičen kao ‘zelenaš’, separatist, i da su zbog toga njegovo odmetanje i dodir sa ‘zelenašima’ opasni, ‘koliko za političku liniju KPJ, toliko isto i za uticaj koji komunisti imaju na ‘bjelaše’”… 

(Ovo je sadržaj emisije „Dopunska iz istorije", koja je na programu Radija Antena M poneđeljkom od 17,30)

(Nastavlja se) 

CITIRANA LITERATURA: „ Вестник Европы”, br. 7, Moskva, 1805, str. 242; „Biographie des hommes vivants (PA-Z)”, knj. 3, Pariz, 1819, str. 50; Jean-Amédée Le Faure, „Histoire de la guerre d'Orient”, knj. 1, Pariz, 1878, str. 20; Vladimir P. Popović, „Život i rad Srpsko­Crnogorskog literarnog i dobrotvornog društva u San Francisku – prilikom njegove 25­godišnjice”, O[u]kland–Kalifornija, 1905, str. 5; Petar D. Šerović, „Ko je i odakle bio Mustafa ‘čovjek crnogorske nacije’”, „Istorijski zapisi”, sv. 3, Titograd, 1961, str. 496-499; „Glasnik Srpskog istorijsko-kulturnog društva ‘Njegoš’", sv. 11, Čikago 1963, str. 5; „Pravni zbornik”, br. 1-2, Titograd, 1967, str. 32-33; Jovan R. Bojović, „Izvori za istoriju radničkog pokreta i revolucije u Crnoj Gori 1918-1945”, knj. 1, Titograd, 1971, str. 286; „Glasnik cetinjskih muzeja”, 5-6, Cetinje, 1972, str. 176; Batrić Jovanović, „Trinaestojulski ustanak”, Titograd, 1984, str. 13; Slobodan Tomović, „Komentar Gorskog vijenca”, Nikšić–Beograd, 1986, str. 399; Vojislav P. Nikčević, „Samobitnost Crnogoraca u narodnoj poeziji”, „Zbornik radova XXXVI kongresa Savez[a] udruženja folklorista Jugoslavije”, Sokobanja, 1989, str. 149; „Elementa Montenegrina – hrestomatija (Crnogorski narod i srpska politika genocida nad njim)”, knj. 1, Cetinje, 1990, passim; Radovan Samardžić, „Srbi u evropskoj civilizaciji“, Beograd 1993, str. 198; „Letopis Matice srpske”, br. 451, Novi Sad, 1993, str. 139; Jelisavka Komnenić-Džaković, „U spomen Vukomanu Džakoviću”, Beograd, 1994, str. 258; Novica Rakočević, „Crna Gora u Prvom svjetskom ratu 1914–1918“, Nikšić, 1997, str. 360; Mirjana Pavlović, „Različitosti i zajednički identitet. Srbi u Čikagu”, „Glasnik Etnografskog instituta SANU”, br. 157, Beograd, 1998, str. 58–59; Milorad Ekmečić, „Dijalog prošlosti i sadašnjosti: zbornik radova”, Beograd, 2007, str. 52; Vladimir Jovanović, „Crnogorska pravoslavna crkva i Vaseljena: Prilozi istoriji hrišćanstva u Crnoj Gori”, Podgorica, 2014, str. 101…