Piše: Vladimir Jovanović
Ivan Milutinović, visoki funkcioner Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) porijeklom iz Pipera, ocijeno je učinak svojih drugova u događajima 1918. i docnije:
„Komunistička je stranka bila zauzela POGREŠAN STAV PO NACIONALNOM PITANJU”, navodi Milutinović, „jer, mjesto da se nađe na strani crnogorskih seljaka, ona je išla s PUŠKOM U RUKAMA u brda crnogorska da ih UBIJA I ZLOSTAVLJA i kroz to je BILA SASTAVNI DIO ‘BJELAŠA’. Taj svoj pogrešan stav po nacionalnom pitanju nije ispravljala sve do 1925, pa ni tada praktično u potpunosti do 1927. godine”.
Jedan dokument, pronađen u arhivu i objavljen 2016. u Beogradu, ostao je decenijama nepoznat, a u velikoj mjeri osvjetljava finalne stavove prijeratne KPJ prema CRNOGORSTVU. Pohranjen je u Arhivu Jugoslavije (fondu Centralnoga komiteta Saveza komunista Jugoslavije) skupa sa „Tezama o nacionalnom pitanju“ koje je sastavio Moša Pijade u pripremi Pete zemaljske konferencije KPJ, od 19. do 23. oktobra 1940. tajno održane u Dubravi, blizu Zagreba.
Taj dokument, dodatak, nije posebno naslovljen, nema ni naznačenih podataka o autorstvu. Razmatra nacionalna pitanja u Makedoniji, Kosovu i – Crnoj Gori. Napisan na srpskome jeziku (ekavici), sa ponekim kroatizmom, otkucan je na pisaćoj mašini, bez proreda, dvostrano, latinicom, na pet strana nešto većih od formata A4.
Priređivač dokumenta za javnost, Dušan Bojković, tvrdi da se „gotovo sa sigurnošću može reći da pripada Moši Pijade; stil pisanja, sadržina i struktura ovog koncepta ukazuju na njegovu uklopljenost u Pijadine ‘Teze o nacionalnom pitanju’”.
„Svoje ‘Teze’ Pijade nije dovršio”, piše Bojković, „budući da su Josip Broz i Edvard Kardelj u toku priprema za rad Pete zemaljske konferencije KPJ doneli odluku da referat o nacionalnom pitanju sastavi i podnese Milovan Đilas. Njihova odluka usledila je nakon uvida u Đilasove oštre komentare ispisane na marginama Pijadinih ‘Teza’“.
Ko je na toj konferenciji referisao o Crnoj Gori, Đilas ili Pijade? Prema nalazu dr Milovanu Bosića, objavljenom 1972, „referat o nacionalnom pitanju podneo je Đilas”, „on je dobio zadatak da napiše teze koje je na konferenciji usmeno izlagao”. Đilas je govorio o svim pojedinim nacionalnim pitanjima u Kraljevini Jugoslaviji, a to je uključivalo i crnogorsko.
„Na konferenciji KPJ u Zagrebu 1940. Đilas je pročitao članak o problemima nacionalnosti u Jugoslaviji”, izvještava se u studiji američke Centralne obavještajne agencije (CIA) o Đilasu, napravljenoj februara 1954, tj. ubrzo nakon što je on smijenjen. Ne bez nekih nepreciznosti iz Đilasove biografije, CIA dalje navodi:
„Đilas nikada nije bio po volji Srba, i nikada nije prikrivao svoju nesklonost prema bilo čemu što dolazi iz Srbije. On je navodno razvio ovu odbojnost iz bliske veze sa svojim ocem, koji je bio označen ‘zelenašem" (gerilski pokret u Crnoj Gori koji se suprotstavio ujedinjenu sa Srbijom). Marksizam je Đilasa još više otuđio od srpskoga nacionalizma, a sve više usmjeravao konceptu odvojene CRNOGORSKE NACIONALNOSTI, čiji je danas vodeći advokat i branitelj”.
U radu Pete zemaljske konferencije KPJ u Zagrebu, osim Đilasa, od Crnogoraca su učetvovali: Mitar Bakić, Ivan Milutinović, Krsto Popivoda, Vladimir Popović, Svetozar Vukmanović, Nikola Lekić, Boro Vukmirović, Blažo Jovanović, Jovan Kovačević, Milan Kuč, Božo Ljumović, Branko-Kađa Petričević, Miladin Popović, Budo Tomović.
Niko od njih tada, prije početka tzv. Narodnooslobodilačke borbe, ne poriče crnogorsku nacionalnost. Na primjer, Kađa Petričević je 1969. istoričaru Jovanu R. Bojoviću saopštio na magnetofonu snimljenu izjavu: „Imali smo stav koji je još ranije u Partiji raščišćen da su CRNOGORCI NACIJA”…
Dokument o kojem je riječ, napisan je analitično, sa uglavnom tačnim podacima. Poslužiće rukovodstvu KPJ da dobije preśek odnosa snaga i raspoloženja u Crnoj Gori. Nema sumnje da je uticao na kurs vrha KPJ tokom oružanih i političkih sukoba 1941-1945. u pogledu priznanja konstitutivnosti crnogorske nacije i djelimične obnove crnogorske državnosti u formi posebne republike unutar jugoslovenske federacije.
Na drugoj strani, dokument ne samo da, skupa sa nepreglednim brojem drugih činjenica, demantuje srpsku propaganda da je crnogorska nacija utemeljena člankom koji je Đilas objavio 1. maja 1945. u beogradskome listu „Borba”, nego i u realne okvire svodi ulogu KPJ u procesu nacionalne borbe Crnogoraca. Bez obzira što su uspjeli da širom Crne Gore razviju mrežu svojih maskiranih filijala, „Seljačko bratstvo” i „Seljačku samopomoć”, okupivši i do 50.000 članova u oko 7.000 domaćinstava, komunisti 1940. konstatuju da su na margini nacionalne borbe koju spontano predvodi ubjedljivo najmasovniji socijalni sloj – crnogorsko seljaštvo; a kao svoga konkurenta i naprijatelja izričito komunisti navode političko krilo „zelenaškoga”, komitskoga pokreta – Crnogorsku federalistčku stranku.
U dokumentu pripremljenom za Petu zemaljsku konferenciju KPJ je naznačen poseban odjeljak: „Nacionalno pitanje u Crnoj Gori”. Tu se analiziraju, kako se kaže, „forme nac[ionalnog] ugnjetavanja” Crnogoraca:
„Nac[ionalno] podjarmljivanje, koje počinje sa ujedinjenjem, za seljaštvo je istovetno sa kapitalističkim poretkom, sa ukidanjem dr[u]gih ostataka gentilnih uredaba i sloboda (na primer: otuđivanje zajedničkih plemenskih šuma i ispaša). Ono znači javljanje sitnog birokratsko političkog aparata, [ra]nije nepoznatog u Crnoj Gori, znatno povećavanje poreskog pritiska, ukidanja plemenske vojske, uvođenje stajaće vojske (nezavršeno pod kraljem Nikolom) razoružavanje naroda, ubrzani proces pauperizacije.
Uz to je crnogorsko seljaštvo jako pritisnuto politikom državnog kapitala (duvan), državnim i opštim porezima i taksama i STRAHOVITIM ŽANDARMERIJSKIM TEROROM koji u nekim oblastima Crne Gore vlada već 15 godina. Teret agrarne krize, nesrazmerno visoke cene hrane (220 dinara za 100 kg kukuruza u oktobru 1935. kad je cena na veliko u Vojvodini 80–90 din[ara]), sve veća nemogućnost iseljavanja i sve jače zaduživanje – sve se to u očima seljaštva odražava kao plod veliko-srpskog imperijalizma”.
„Slabost sloja crnogorske buržoazije”, navodi se dalje, „njen strah od socijalne revolucije i uskost same crnogorske ekonomske baze, njen sopstven[i] razvitak [–] sve to čini da je ona i dalje eksponent veliko-srpske hegemonije”. Tipičan primjer je bankar Nikola Zuber, Cetinjanin, predśednik Opštine, režimski poslanik, a „taj sloj je za održanje današnjeg uređenja i NE SIMPATIZIRA SA TENDENCIJAMA AFIRMACIJE CRNOGORACA KAO NACIJE, podupire razne veliko-srpske stranke (J[ugoslovensku] R[adikalnu] Z[ajednicu], J[ugoslovensku] N[acionalnu] S[tranku], radikale i demokrate)”.
Za razliku od njih – stanje kod trgovaca, zanatlija, ugostitelja, ili, kako ih komunisti nazivaju „varoške sitne buržoazije”, te sloja profesora, nastavnika i učitelja, drukčije je: „Veći njen deo kao i veliki deo same inteligencije ORJENTIŠE SE CRNOGORSKI NACIONALNO ILI BAREM FEDERALISTIČKI”.
Konkretno se pominju vođe Crnogorske federalističke stranke: Savo Vuletić, Mihailo Ivanović, Sekula Drljević. Oni su, tvrdi se, „najtipičniji izraz težnje za kompromisnim rešenjem crnogorskog nac[ionalnog] pitanja; oni su proizašli iz nekadašnjeg ‘zelenaškog’ protivsrpskog pokreta 1920–24. kao oformljenje njegovog kompromisnog desnog krila”.
Slijedi netačna tvrdnja – da je do oružanoga otpora Srbima došlo tek 1921, navodno, nakon što je Vlada u Beogradu donijela „Obznanu”, uredbu o zabrani rada KPJ. Za komitsku akciju se na jednome mjestu tvrdi da je trajala do 1924, a potom do 1927. godine? KPJ je, prije zabrane, na izborima 1920. godine, dobila pojedinačno najveći broj glasova u Crnoj Gori – 37,99 odsto ili 4 poslanička mandata; a još 2 mandata, od ukupno 10 u Crnoj Gori, dobili su antimonarhisti. Ali, to nije bila biračka nagrada komunistima za neke njihove posebne vrijednosti, izuzev orijentacije protiv dinastije Karađorđevića, već rezultat zabrane isticanja „zelenaške” liste.
Međutim, važnije, daju se u navodima koji slijede ocijene da je u Crnoj Gori na djelu eskalacija nacionalne revolucije, te da nju ne predvodi ni KPJ, niti neka druga stranka, već seljačke mase Crnogoraca:
„Crnogorsko je seljaštvo vrlo oštro reagiralo na srbijanski imperijalizam naročito u periodu velike ‘komitske’ akcije, nac[ionalno] rev[olucionarne] akcije 1921–24. g[odine], dakle posle razbijanja KPJ, koja je 1920. ovde imala ogromne masovne simpatije. U toj borbi, koja ni do danas nije i ne može biti likvidirana, nego samo zaoštrena, crnogorsko seljaštvo vrši ono što buržoazija nije mogla, to jest da koristi crnogorsku naciju, da postaje osnovnim nosiocem njenog formiranja.
Treba i ovde istaći da pitanje socijalnog oslobođenja, svog oslobođenja ispod jarma policijskog pritiska, bede i zaostalosti, čitavo to pitanje seljaštvo gleda kroz prizmu nac[ionalnog] oslobođenja. T[o] je seljaštvo 1920. god[ine], glasalo u tome smislu za Kompartiju i za republikanc[e] koji su imali federalistički program (Jovan Đonović, danas prirepak Bele [r]uke).
1920–24. god[ine] seljaštvo je podržavalo komitske akcije, a 1923–27. ono je dalo najve[ć]i broj federalističkih glasova (na taj način i federalisti su u stvari seljačka partija sa varoškim sitno-buržoaskim vodstvom). Zemljoradnička stranka, baš zato što je izrazito veliko-srpska (bar po tom pitanju Novica Šau[l]ić i Stojan Cerović), nije nikada uspela da okupi oko sebe mase, mada je na izborima 1927. g[odine] dobila jedan mandate.
Ukratko: CRNOGORSKO SELJAŠTVO I DO DANAS [J]E OSTALO GLAVNI REZERVOAR REV[OLUCIONARNOG] POKRETA ZA CRNOGORSKO NAC[IONALNO] OSLOBOĐENJE”.
Za inače malobrojni proletarijat u Crnoj Gori, čija je KPJ i bila samoproklamovana avangarda, navodi se da je „i ovde [u Crnoj Gori] kao i svuda neophodan i prirodan saveznik” seljaštvu, ali, tvrdi se, „i vođa seljaštva u borbi za nac[ionalno] oslobođenje”.
U zaključku se veli:
„a) I u Crnoj Gori je SELJAŠTVO GLAVNI NOSILAC ZAVRŠAVANJA PROCESA [KO]NSTITUISANJA CRNOGORACA KAO NACIJE I NJIHOVE BORBE ZA NAC[IONALNO] OSLOBOĐENJE. Ta nac[ionalna] oslobodilačka borba jeste u stvari izraz njegove borbe za oslobođenje ispod jarma kapitalističke eksploatacije i za proširenje mogućnosti njegovog ekonomskog razvitka na bazi razvitka produktivnih snaga kojima su današnji imperijalistički odnosi silna zapreka. U ovoj etapi ona je izraz težnje crnogorskog seljaštva za sopstvenom crnog[orskom] selj[ačkom] republikom.
b) Međutim, seljaštvo može postići taj cilj i osigurati svoje tekovine samo ako mu rev[olucionarni] proletarijat bude saveznik i vođa, dak[le] ako se oslobodi današnjeg sitno buržoaskog kompromisnog vođstva iz redova Federalističke stranke”...
(Ovo je sadržaj emisije „Dopunska iz istorije", koja je na programu Radija Antena M poneđeljkom od 17,30)
(Nastavlja se)
CITIRANA LITERATURA: Central Intelligence Agency, Information Report – confidential, Country: Yugoslavia, Subject: Milovan Djilas, date dist. 15. Feb. 1954, str. 3; Lazo Marković, „Ivan Milutinović – Milutin”, Titograd, 1970, str. 278; Milovan Bosić, „Istorijski izvori o Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ”, „Peta zemaljska konferencija Komunističke partije Jugoslavije: zbornik radova”, Zagreb, 1972, str. 311; Jovan R. Bojović, „Razgovor sa Brankom-Kađom Petričevićem o revolucionarnom pokretu u Crnoj Gori u međuratnom periodu”, „Istorijski zapisi”, br. 1-2, Titograd, 1988, str. 247; Šerbo Rastoder, „Političke stranke u Crnoj Gori 1918–1929”, Bar, 2000, str. 471; Dušan Bojković, „Jedan nepoznat dokument KPJ o nacionalnom pitanju...”, „Istorija 20. veka”, br. 1, Beograd, 2016, str. 179-197…
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR