CRNOGORSTVO – Od Njegoša do naših dana (10)

Nastavak feljtona

Piše: Vladimir Jovanović

„Njegovo [Milovana Đilasa] uvjerenje”, navodi se u „Uvodu” knjige „Djelovi života” iz 1975, „oblikuje rano izlaganje CRNOGORSKOME ROMANTIČNOME NACIONALIZMU, koji je više od pet stoljeća njegovao odlučnost da sačuva slobodu Crnogoraca od stalne prijetnje turske invazije”.

„Vidimo CRNOGORSKOGA NACIONALISTU i samozadovoljna socijalistu koji postepeno mijenja svoje stavove o odgovarajućim sredstvima za unaprijeđenje tih konstantnih ciljeva”, ocijenjuje se u američkome zborniku „Eseji o modernoj evropskoj revolucionarnoj istoriji” iz 1977. godine.

Međutim, „na kraju je [ĐILAS] U SEBI UGUŠIO CRNOGORSKO NACIONALNO BIĆE, a afirmisao srpsko”, piše dr Branislav Kovačević. Đilas se „nigdje tako drastično ne ogleda kao na crnogorskom nacionalnom pitanju”, „to je najslabija tačka koherentnosti Đilasovog misaonog sistema, Ahilova peta njegovog intelektualno-moralnog sklopa”.

Nacionalno se izjašnjavao kao Crnogorac, zatim nacionalni Jugosloven, konačno – Srbin. O nagovještajima ekstremnih preokreta Đilasa prema CRNOGORSTVU, doznajemo i iz mladalačkih književnih radova. U priči „Crna Gora, brate…” iz 1931. prorokuje vlastitu sudbinu: potonju želju da nakon više od šest decenija stranstvovanja u Srbiji tokom kojih u poznijim godinama pokušava negirati nacionalni identitet Crne Gore ipak u njoj bude pokopan:

„Jednom je jedan Crnogorac vidio uređeno groblje u nekom gradu i rekao: ‘Volio bih ovđe umrijeti, no živjeti u Crnoj Gori’. A kad je umirao, zakumuo je da ga prenesu u Crnu Goru. Povukla ga, prokletnica, jašta misliš? Kad mu je prvi put tjeme palo na njenu ploču, privezla ga je za se, zanavijek… Posti se, muči i samuje u njoj. I opet život ima junačkog i Božjeg sjaja. Crna Gora, brate, ne vrijedi ni duše ljudske, jedne-jedine. A za nju je i u njoj – znaš li? – više pokošeno života no iđe na svijetu… Šta li je to? Od koga? I čemu?… Crna Gora, brate”.

U Beogradu 1932. na ekavici štampa Đilas pjesmu „Crna Gora”:

„Rodni moj zavičaju
Tamni, zlokovarni, bolni,
Ta mi smo još uvek mržnje i ljubavi žedni […]”

Dvije i po decenije kasnije u memoarima zapisuje: „Ako život moje porodice nije u svemu tipičan za moj zavičaj – Crnu Goru, po nečemu, opet, jeste: nekoliko pokoljenja je izginulo od ljudi iste vjere i imena, od Crnogoraca”. Ubijeni su mu u unutarcrnogorskim obračunima, između ostalih srodnika, đed Aleksa i rođeni brat Aleksa-Bećo.

„Zelenaš” i komita, heroj – kome se Đilas u djetinstvu toliko divio, a istovremeno i bojao da mu oca od 1918. kolaboranta ne ubije – Todor Dulović (1895–1923), sahranjen je u porodičnoj grobnici na Slijepač Mostu; tu počivaju i posmrtni ostaci od okupacionih vlasti Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca ubijene Todorove rođene braće: Petra (1898–1919) i Mihaila (1901–1922), te njihova oca, Vučete Dulovića, koga su Srbi teško zlostavljali. Na par desetina metara udaljenosti, spomenik je nakon Drugoga svjetskoga rata podigla država, upravo tu od „zelenaša” 1941. ubijenome Aleksi-Beću Đilasu; ali, taj je spomenik srušen, po prilici sredinom 1960-ih, prilikom gradnje Jadranske magistrale…

Milovan Đilas je u Beogradu od jeseni 1929. godine. Studije na grupi za jugoslovensku književnost Filozofskoga fakulteta – nikad nije završio. Član ilegalne KPJ od 1932. godine. Prema policijskome izvještaju, hapse ga 23. aprila 1933. sa još dvadesetak studenata i radnika; to je „komunistička partijska grupa sa zadatkom da razvije delatnost u svim pravcima”. Uz ilegalne listove, dokumenta i tehniku KPJ „prilikom pretresa nađeno je kod članova ove grupe pet revolvera od kojih su tri velikog kalibra”.

Uprkos tumačenju o „taktičkome potezu”, Đilas nije izdržao policijske batine, te je isljedniku Svetozaru-Tozi Vujkoviću, načelniku 4. (antikomunističkoga) odśeka Opšte policije Uprave grada Beograda odao najmanje jednoga saradnika, i to Crnogorca – Jovana Bubanju, takođe studenta. Srpska štampa je objavila: „Posle hapšenja pokušao je da izvrši samoubistvo Milovan Đilas, nanevši sebi povredu i sada se nalazi na lečenju”. Osuđen je pred Sudom za zaštitu države 22. novembra 1933. na osnovu vlastita priznanja o pośedovanju ilegalnih komunističkih dokumenata i literature, kao i zbog pisanja u ilegalnome listu i pripadništva grupi koja je rasturala ilegalni materijal.

Jugoslovenske vlasti ne utvrđuju pravu namjeru Đilasove grupe. Revolveri nijesu, kako se sumnjalo, pribavljeni radi podrške „terenskoj akciji” rasturanja ilegalnoga materijala koji je „pripremljen za prvomajsku proslavu”. Planirana je oružana akcija: da iz pritvora u Beogradu, uoči suđenja čiji je početak zakazan za 9. maj 1933, oslobode – Petka Miletića. Takvu direktivu su Đilasu prenijeli dvojica drugih Crnogoraca, poput njega književnici i članovi KPJ – Stefan Mitrović i Radovan Vuković.

„Oko sredine marta [1933] dobio sam pismo od Mitrovića i Vukovića, koje je Mitrovićeva sestra Vukica prokrijumčarila iz zatvora, navodeći da Petko Miletić mora što prije biti oslobođen od zatvora, u svakome slučaju prije nego što mu je predviđeno suđenje”, otkirva Đilas tek 1973. godine.

Petko Miletić rođen u Močilima – Gornja Rovca, učesnik je 1919. neuspješne komunističke revolucije u Mađarskoj. Po povratku u Crnu Goru, član Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista), preimenovane u KPJ, ali početkom 1921. udaljava se od nje. Naime, KPJ, pod dominantnim uticajem njenih osnivača iz srpske socijaldemokratije, negira crnogorsku nacionalnost i pravo na samoopredjelje Crne Gore. Prema dr Desanki Pešić, ranih 1920-ih u stavovima o nacionalnim pitanjima između ideologa KPJ „i građanskih ideologa nije bilo razlike”. Upravo zbog toga, Miletić postaje komita Za Pravo, Čast, Slobodu i Nezavisnost Crne Gore. Na liniji je sa dr Vukašinom Markovićem, koji se, takođe, pridružio „zelenašima”. Dr Marković, učesnik Oktobarske revolucije, „u svom anketnom listu u Moskvi u rubrici NACIONALNOST zapisao je: ‘CRNOGORAC internacionalist’".

O Petku Miletiću publikacija s popisom političkih zatvorenika, objavljena 1936, navodi: „dvadesetogodišnji mladić, stupa u redove crnogorskih ustanika da zajedno s njima PUŠKOM U RUCI BRANI POSLJEDNJE OSTATKE CRNOGORSKE NACIONALNE SLOBODE; poslije dugogodišnje borbe, srpski imperijalisti su u krvi i plamenu pokorili Crnu Goru, a stotine boraca poslaše na robiju“, pa je „odležao godinu i po okovan u uzama podgoričkog suda”.

Miletić komituje sa crnogorskim nacionalistima: u grupama oficira Vuka Radovića iz Martinića, potom Milutina-Muja Bašovića iz Uskoka, docnije „sa odmetnicima rovačkim, i to sa Mikom Vlahovićem […] i Milovanom Bulatovićem”. Uhapšen je, tj. predao se 13-14. aprila 1924. u Župi Nikšićkoj sa komitima Jagošem Mušikićem, Đorđijem Radojičićem, Blažom Krulanovićem, Novom Perovićem. Tužbe protiv njega i 29 drugih komita su podignute 20-22. juna 1925, ali je, oko četiri mjeseca kasnije, opštom abolicijom i amnestijom pušten na slobodu.

U novembru 1926, preko Beograda, Miletić odlazi u Moskvu, đe je polaznik specijalističkih kurseva za agitaciju. Boravi po zadacima u Mongoliji i Kini. U SSSR-u se oženio Ruskinjom, advokaticom. Za nas interesantnije, delegat je na 4. kongresu KPJ održanom 6-12. novembra 1928. u Drezdenu, „na kojem je formulisan stav o stvaranju nezavisnih država, a među njima i ‘NEZAVISNE CRNE GORE’; govori se o ‘crnogorskom narodu’, koji se bori za svoje oslobođenje” .

Izvršni komitet Kominterne 1929. Miletića šalje na rad u Centralni komitet KPJ, tada u emigraciji; naredne godine kooptiran u Politbiro, a 1931. član Privremena rukovodstva KPJ. Iz 1932. je proglas CK KPJ – svakako napisan uz Miletićevu u najmanju ruku recenziju – upućen Crnogorcima; u njemu se veli da su „beogradski agenti u Podgoričkoj skupštini krivotvorili volju crnogorskog naroda”, da Crnogorcima „istorija nikad ne može zaboraviti JUNAČKE BORBE OD GRAHOVA DO KRVAVOG BOŽIĆA 1918. GODINE” i pozivaju se na borbu „protiv cijepanja Crne Gore na banovine i brisanja crnogorskoga imena, ZA SLOBODNU I NEZAVISNU SOVJETSKU CRNU GORU”.

To nas vraća na Milovana Đilasa. U najmanje tri navrata, 1930-1932, Miletić boravi ilegalno u zemlji. Detaširan za sekretara KPJ za Beograd i Srbiju, on oživljava partijski rad u glavnome gradu Kraljevine Jugoslavije. Stupa u vezu sa, od Šestojanuarskom diktaturom razbijenim, ostacima njene studentske organizacije. No, Miletića hapse krajem juna 1932, dok će studenta Đilasa, de facto pripremajući njegovo nasilno oslobađanje iz pritvora, utamničiti desetak mjeseci kasnije.

U policijskome pritvoru Miletić je prošao torturu. Doslovno mu je izmijenjen lični opis. Komunistička glasila slave ga kao „najvećega živoga borca KPJ”. Osobito je, zbog pretrpljenih muka i nepokolebljiva držanja, popularan u Crnoj Gori – opjevan u guslama:

„Šta je Miloš Obiliću —
Prema Petku Miletiću!”

Tokom većega dijela ovih svojih robija, Miletić i Đilas biće zajedno u kaznionici u Sremskoj Mitrovici. Sa preko 200 komunista, sremskomitrovačkih robijaša, to je najjača organizacija KPJ u zemlji. Kaznionica ima poseban partijski komitet, a na njegovome čelu je Miletić. Osim njega i Đilasa, tu su i drugi, prije ili kasnije, uticajni u KPJ Crnogorci: Ivan Milutinović i Jovan Marinović.

Prema dr Jovanu R. Bojoviću, u to vrijeme „među studentskom omladinom bilo je veoma aktuelno pitanje izučavanja prošlosti Crne Gore u vezi sa širim pokretanjem crnogorskog pitanja u Jugoslaviji; u vezi sa tim, istaknutiji partijski radnici, koji su se nalazili na robiji, dobili su zaduženje da rade na proučavanju istorijskih i savremenih problema”.

Miletić, Đilas, Milutinović, Marinović – prema izdanju „Istorijskih zapisa” iz 1979. – „uporno su, i sa istim žarom, pristupili poslu, uspijevajući da u svojim diskusijama raščlane mnoga pitanja iz razvoja crnogorskog društva; no, nijesu raspolagali činjeničnom građom o razvoju Crne Gore u 19. i 20. vijeku, i to im je bila veoma krupna prepreka za teorijsko razjašnjenje nastanka CRNOGORSKE NACIJE”.

Po svemu sudeći, hronološki opseg istraživanja crnogorske nacionalnosti unutar KPJ obuhvata prezentnost, počevši od 1918, tj. polazi od neporeciva stanja posebne nacionalne svijesti većine Crnogoraca. No, tome referatu ili studiji, napisanoj u Sremskoj Mitrovici, gubi se trag, uostalome, izgleda, kao i referatu koji je Đilas o crnogorskoj naciji podnio na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ oktobra 1940. godine.

Neki istoričari, kako vidimo, s pravom su ukazivali na problem da se 1930-ih objektivno istražuje razvoj crnogorske nacije, jer je tek predstojalo sistematizovano, multidisciplinarno i arhivsko izučavanje prošlosti Crnogoraca. Interesantno, oko godinu po izlasku s robije, 1937. Đilas isto to piše na stranicama podgoričkoga neđeljnika „Zeta”.

„Istorija Crne Gore je do današnjeg dana ostala naučno neobrađena”. Oni koji su, do tada, pisali o toj temi, većinom su, veli Đilas, „ili slučajni prolaznici i činovnici države koja se tek formirala ili ljudi oduševljeni borbom crnogorskog naroda protiv Turaka”. Aludira Đilas na polemike, tačnije, kako ocijenjuje – „besprimjerno sramne polemike” vođene o istoriji Crne Gore na stranicama ondašnje beogradske štampe, „koja se ražđikljala kao korov”, vode ih „i ‘kusi i repati’”; i pita se: da li „i onaj što je umio i da proda i da preproda svoj narod – kroji kapu Crnoj Gori i njenoj prošlosti?”

„Ni noviji period istraživanja nije unio mnogo svjetlosti u društveni razvitak Crne Gore, uprkos prilično objavljenog materijala koji bi trezvenom i radinom čovjeku pružio mogućnosti da dȃ bar koliko-tokom kritičnu skicu tog razvitka”, zaključuje Đilas.

Osam godina od nastanka ovoga članka, Đilas piše drugi. Nemoguće je i pretpostaviti da je Đilas tokom tih godina, od 1937. do 1945, od kojih su četiri bile ratne, došao do specijalno nekih novih činjenica koje bi osvijetlile dalju prošlost, etnogenezu Crnogoraca. No, bez pozivanja na ikakve izvore, dakle u jednome neobaveznome, esejističkome maniru – tvrdiće Đilas 1945. da „Crnogorci, nesumnjivo, pripadaju srpskoj grani južnoslovenskih plemena i naroda”, ali, „oni su u nacionalnom pogledu danas i nešto posebno, svoje, crnogorsko”.

Ovakvi zaključci vjerovatno bi potonuli u anonimnost, da ih Đilas nije napisao u svojstvu ličnosti br. 4 u KPJ i saveznoga ministara za Crnu Goru. Istina, nije ih prvi javno saopštio, već Ivan Milutinović, jedan od onih koji su u Kaznionici Sremska Mitrovica sredinom 1930-ih pravili analizu crnogorske nacionalne svijesti u funkciji njezine instrumentalizacije od strane KPJ radi osvajanja vlasti. Na Trećem zasijedanju Crnogorske antifašističke skupštine narodnoga oslobođenja u Kolašinu 14. jula 1944. – bez pokušaja nekih širih elaboracija kao Đilas godinu docnije – Milutinović je saopštio: „Drugovi, ko nije dobar Crnogorac, taj nije dobar Srbin… Crnogorci i Srbijanci su narod jednog plemena”.

Đilas je – objaviće 1988. Vasilije Kalezić – prizno da, dok je bio na vlasti, „NIJE ZNAO DOVOLJNO ISTORIJU”, a da, ruku na srce, „STRUČNA KRITIKA I NIJE BILA CILJ”! No, Đilasove tvrdnje o etničkome porijeklu Crnogorca postaće dogma vladajućih komunista, prije svega onih u Crnoj Gori. Tokom decenija, komunisti Crne Gore će instrumentima cenzure, zabrane i javnim osudama gušiti slobodu izražavanja i arhivskih istraživanja o daljoj prošlosti Crnogoraca koja teze o tzv. srpskom porijeklu ogoljuju kao notornu fikciju…

(Ovo je sadržaj emisije „Dopunska iz istorije", koja je na programu Radija Antena M poneđeljkom od 17,30)

(Nastavlja se)

CITIRANA LITERATURA: Milovan Đilas, „Crna Gora, brate…”, „Zetski glasnik”, br. 15, Cetinje, 1931, str. 7; Milovan Đilas, „Crna Gora”, „Misao”, knj. 1-2, Beograd, 1932, str. 44-45; „Naša borba“, br. 18, 1932, str. 90-91; Nikola Rubčić, „Robija: Zapisci hrvatskih narodnih boraca”, Zagreb, 1936; Milovan Đilas, „Stvaranje jedne nove kulture”, „Zeta”, br. 16, Podgorica, 1937, str. 14-15; Milovan Djilas, „Land without Justice”, Njujork, 1958, str. 8; „Zbornik sećanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnog radničkog pokreta”, kn. 4, Beograd 1960, str. 352; Milovan Djilas, „Memoir of a revolutionary”, Njujork, 1973, str. 106; „CASNO – Crnogorska antifašistička skupština narodnog oslobođenja 1944–1945: zbirka dokumenata”, priredio Zoran Lakić, Titograd, 1975, str. 527; Milovan Djilas, „Parts of a Lifetime” („Introduction”), Njujork-London, 1975, str. 3; Stanley H. Palmer, Bede K. Lackner, Kenneth R. Philp, „Essays on modern European revolutionary history”, University of Texas Press, 1977, str. XXI; Milija Stanišić, „Idejna ishodišta i osnovni smjerovi političke borbe KPJ za rješenje crnogorskog nacionalnog pitanja (1919–1945)”, „Istorijski zapisi”, knj. 39, sv. 2, Titograd, 1979, str. 31; Desanka Pešić, „Jugoslovenski komunisti i nacionalno pitanje (1919–1935)”, Beograd, 1983, str. 26; Batrić Jovanović, „Crnogorci o sebi (od vladike Danila do 1941): Prilog istoriji crnogorske nacije”, Beograd, 1986, str. 281; Vasilije Kalezić, „Đilas, miljenik i otpadnik komunizma. Kontroverze pisca i ideologa”, Beograd, 1988, str. 57-58; Milija Stanišić, „Dubinski slojevi Trinaestojulskog ustanka u Crnoj Gori”, Podgorica, 2005, str. 303; Novak Adžić, „Politička suđenja u Crnoj Gori (1920–1940)”, Cetinje, 2012, str. 308; Vladimir Jovanović, „Petko Miletić i crnogorsko nacionalno pitanje (nekoliko činjenica)”, „Ars”, br. 1-2, Cetinje, 2017, passim; Jelena Kovačević, „Petko Miletić (1897–1943) – od revolucionara do ‘frakcionaša’”, „Tokovi istorije”, Beograd, 2017, str. 54; Nikola Zečević, „Izgubljeni spomenik”, „Vijesti” (on-line), Podgorica, 9. septembar 2017…