CRNOGORSTVO – Od Njegoša do naših dana (13)

Nastavak feljtona!

Piše: Vladimir Jovanović

„Ostvarujući u svojoj oslobodilačkoj borbi i u zajedničkoj borbi svih naroda Jugoslavije SVOJU NARODNU DRŽAVU, Narodnu Republiku [NR] Crnu Goru, i IZRAŽAVAJUĆI NA OSNOVU PRAVA SVAKOG NARODA NA SAMOOPREDJELJENJE, UKLJUČUJUĆI I PRAVO NA OTCJEPLJENJE I UJEDINJENJE SA DRUGIM NARODIMA svoju slobodnu volju, CRNOGORSKI NAROD ujedinio se na osnovu načela ravnopravnosti sa ostalim narodima Jugoslavije, i njihovim narodnim republikama: NR Srbijom, NR Makedonijom, NR Bosnom i Hercegovinom, NR Hrvatskom i NR Slovenačkom u zajedničku, saveznu državu – Federativnu Narodnu Republiku Jugoslaviju [FNRJ]”.

Ovako glasi najvažnija odredba drugoga po redu crnogorskoga ustava – a prvoga republikanskoga. Ustavotvorna skupština NR Crne Gore, sastavljena dominantno od komunista, 31. decembra 1946. tvrdi da je „vrhovni predstavnik narodnog suvereniteta i izraz jednodušne volje crnogorskog naroda”, pa donosi odluku „o proglašenju USTAVA”. U „Glavi III, Osnovna prava naroda i NR Crne Gore” navodi se da „NR Crna Gora VRŠI DRŽAVNU VLAST SUVERENO, prenoseći na FNRJ samo ona prava koja su saveznoj državi data Ustavom FNRJ”.

Međutim, identično ostalim republikama, na saveznu državu – tj. centralističku administraciju u Beogradu – Crna Gora prenosi sve bitne karakteristike suverenosti: odluke o ratu i miru; narodnu odbranu; državnu bezbjednosti; rukovodstvo i kontrolu trgovinskih odnosa sa inostranstvom; željeznički, vazdušni, rječni, pomorski saobraćaj; poštu, telegraf, telefon i radio; novčani i kreditni sistem; devizni i valutni promet; carine; državne monopole; finansijska, industrijska, rudarska, građevinska, trgovačka, šumska i poljoprivredna preduzeća opštedržavnoga značaja; krivični zakonik; zakonodavstvo o uređenju sudova, o javnome tužilaštvu, o advokaturi, o parničnome, vanparničnome, izvršnome, stečajnome, krivičnome i opštem upravnome postupku; zakonodavstvo o radu, o socijalnome osiguranju, o zadrugama, o privatnome pravu…

U republičkoj nadležnosti ostali su, između ostaloga, uređenje administrativno-teritorijalne podjele NR Crne Gore; poslovi javnoga reda i sigurnosti; „upravljanje privredom republikanskog značaja i rukovođenje privredom lokalnog značaja”; „zaštita narodnog zdravlja, socijalnog osiguranja i fizičke kulture”; nastava osnovna, srednja i viša – ne i visokoškolska; zatim, „prosvjetne, kulturne i naučne ustanove i organizacije republikanskoga značaja” (čl. 45).

Sve u svemu, opseg republičke upravne nadležnosti se gotovo podudara sa onima utvrđenim Zakonom o nazivu i podeli Kraljevine (Jugoslavije) na upravna područja iz 3. oktobra 1929, kada je, skupa sa osam drugih banovina, ustrojena i Zetska!

Interesantno, čl. 11 Ustava NR Crne Gore iz 1946. glasi: „PROTIVAN JE Ustavu NR Crne Gore SVAKI AKT KOJI JE NA NJENOJ TERITORIJI UPEREN PROTIV SUVERENOSTI, RAVNOPRAVNOSTI I NACIONALNE SLOBODE CRNOGORSKOG NARODA i NR Crne Gore, kao i ostalih naroda Jugoslavije i ostalih narodnih republika FNRJ”. Takvu ili sličnu ustavnu odredbu nikada više komunisti nijesu proklamovali. Republički ustavi u jednopartijskome sistemu donošeni su 1963. i 1974, a u njima su neke od saveznih nadležnosti u manjem ili većem obimu umanjene i prenešene na republike, pa tako i na Crnu Goru.

Svi republički ustavi, kao i onaj glavni – savezni, napisani su 1946. u Beogradu. Opcija o pravu na samoopredjeljenje je prekopirana iz SSSR-a. „U toku usvajanja nacrta [Ustava] u [saveznoj] vladi Тito se nije složio s formulacijom о pravu narodâ Jugoslavije na samoopredeljenje do otcepljenja”, svjedoči Milovan Đilas.

„Bio је [Tito] energično protiv, rekavši mi: ‘Drukčije је to kod nas nego kod Rusa. Ne možemo mi to – promeni se nešto u nekoj republici, recimo Makedoniji, i zatraže otcepljenje: ра šta ćemo onda?’” Uslijedilo je „duže mozganje i dovijanje”, pa su usvojili već citiranu formulaciju sadržanu i u Ustavu NR Crne Gore, naime, „ponovo sam pošao kod Тita”, veli Đilas, „i on је tu formulaciju prihvatio – posle mog argumentisanja da princip samoopredeljenja ne možemo izostaviti, budući da ga sadrže svi socijalistički pokreti”…

Dakle, Ustavom iz 1946. je državnost Crne Gore formalno obnovljena, ali ne i njezina suštinska nezavisnost. Na početku rata, koji je u Crnoj Gori 13. jula 1941. povela Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) – a u osnovi je taj rat okončan revolucionarnim preuzimanjem vlasti – nije se znalo što su krajnji ciljevi komunista u pogledu državno-pravnoga statusa i političkoga sistema Crne Gore. Da li Đilas, vođa Trinaestojulskoga ustanka, ima tada neke posebne ideje?

Suprotno instrukcijama koje je 4. jula 1941. u Beogradu dobio od Tita na sastanku Politbiroa CK KPJ u Beogradu, kada je odlučeno da se u Jugoslaviji podigne oružani ustanak, Đilas se u Crnoj Gori stavio na čelo – ne malih gerilskih odreda, kako mu je bilo naređeno – već naoružanoj masi koja na prepad razoružava za borbu slobo motivisane italijanske posade. Srpski emigrantski istoričar dr Stevan K. Pavlović tvrdi da je „Tito stekao utisak da je Đilas delao previše nezavisno kad je mnogim različitim nalozima nastojao da početne akcije malih razmera pretvori u opšti ustanak”.

Đilas formira ustanički štab, sa egidom koja, vjerovatno i nenamjerno, sugeriše nezavisnost od uticaja van Crne Gore – naziva se VRHOVNA KOMANDA nacionalno-oslobodilačkih trupa. On je već 22. jula 1941. objavio da je „narodooslobodilačkim pokretom koji je počeo u Crnoj Gori 13. i 14. jula iz osnova promijenjen politički položaj”, da „cjelokupna vlast na oslobođenoj teritoriji privremeno pripada Vrhovnoj komandi”, te naređuje: „Odmah učiniti korake na obrazovanju narodne vlasti”. I pristupilo se tu-i-tamo po Crnoj Gori formiranju novih, „narodnih vlasti”, a Tito je u Srbiji takvu naredbu izdao tek dva mjeseca docnije.

Nekakva inicijativa da se proklamuje i što je krajnji cilj ustanka u pogledu državnosti Crne Gore postoji kod Đilasa u tim prvim ustaničkim danima i mjesecima. Makar dok 10. novembra 1941. Pokrajinskome komitetu KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak nije stiglo izričiti aber CK KPJ: „U slučaju brze vaše pobjede NEMOJTE DA PROGLAŠAVATE NEKAKVE REPUBLIKE ILI USTAVE, JER MI SMO JOŠ VEZANI ZA PRIZNAVANJE JUGOSLAVIJE”.

Takva direktiva ostaće na snazi i 15-16. novembra 1943. kada je u Kolašinu održano prvo zasijedanje partizanskoga Zemaljskoga antifašističkoga vijeća narodnoga oslobođenja (ZAVNO) Crne Gore i Boke Kotorske. To tijelo nije imalo samostalnost u djelovanju. Tek nakon što u Jajcu Tito i AVNOJ 29. novembra 1943. objave da se buduća država ima konstituisati kao federacija narodâ i federalnih jedinica – utvrđen je i status konstitutivnosti Crnogoraca i Crne Gore. Odluka AVNOJ-a samo je potvrđena 16. februara 1944. u Kolašinu od strane ZAVNO-a, docnije Crnogorske antifašističke skupštine narodnoga oslobođenja…

Od osnivanja 1919. u Crnoj Gori ogranka KPJ, do njegova ukidanja juna 1991, status mu je suštinski ostao nepromijenjen. Nije, dakle, ni autohtnon, niti de facto djeluje autonomno – njime se kormilarili izvan Crne Gore. Pod uticajem najprije Petka Mietića i nekih drugih komunista, poput Gojka Samardžića ili Alekse Pavićevića – od kraja 1920-ih se nameće tema CRNOGORSTVA unutar KPJ. Risto Lekić, delegat crnogorskih komunista na Četvrtoj zemaljskoj konferenciji KPJ 24. i 25. decembra 1934. u Ljubljani, istakao je „ogromnu važnost nacionalnog pitanja” i da se „Crnogorci osjećaju ugnjeteni”.

„Mislim da bi se moglo postaviti pitanje u pogledu reorganizacije Partije isto tako kao i u Hrvatskoj i Sloveniji“, kazao je Lekić. Drugim riječima, traži ukidanje pokrajinske organizacije, te formiranje zasebne Komunističke partije Crne Gore u sastavu KPJ, poput rješenja za Hrvatsku i Sloveniju. Međutim, prijedlog nije usvojen, a posebna KP Crne Gore osnovaće se tek 1948. godine.

Takva podređenost komunista Crne Gore rezultiraće i donošenjem nekih od najgorih odluka tokom rata. Tito će još 3. oktobra, pa opet 22. oktobra 1941, tražiti od Đilasa da pošalje snage crnogorskih ustanika kod njega u Srbiju! Đilas to nije realizovao. Radi smjenjivanja Đilasa – koji je pozvan kod njega u Užice na raport – Tito šalje u Crnu Goru Ivana Milutinovića sa svojstvom „delegata Vrhovnoga štaba narodonooslobodilačkih partizanskih odreda”. Milutinović će 13. novembra 1941. narediti „mobilizaciju potrebnog ljudstva za odašiljanje u Srbiju”.

U tome cilju, oformljen je Crnogorski odred, sastavljen od ustanika iz skoro svih oblasti Crne Gore, ukupno oko 3.500 boraca. Potom, 24. novembra naređuje Milutinović da se Crnogorski odred prebači u Užički srez, da bi 26. novembra naredio – zauzimanje Pljevalja, đe ih čekaju elementi italijanske 5. planinske divizije „Pusterija” (5ª Divisione alpina „Pusteria"), oko 1.800 vojnika, dobro utvrđeni, stručno vođeni, sa dovoljno topovskih, minobacačkih i mitraljeskih cijevi.

U neuspješnome napadu na grad 1. decembra 1941. Crnogorski odred pretrpiće strahovite gubitke. Službeno je evidentirano 209 mrtvih i 269 ranjenih partizana; međutim, prema italijanskim podacima, žrtve su i brojnije. Jedinice Crnogorskoga odreda se potom raspadaju, preko 2.000 boraca dezertira, većim dijelom pristupajući četnicima – koji će od toga perioda u Crnoj Gori i formirati svoju organizaciju. Ostatak na Pljevljima razbijenih partizana je uglavnom ušao u sastav novoformirane 1. proleterske brigade.

Uprkos pokušajima u prvoj polovini 1942, partizani – od juna te godine do uoči kapitulacije Italije septembra 1943. – neće imati neposredan uticaj na događaje u Crnoj Gori; niti, osim u kratkome intervalu pred Bitku na Sutjesci, svojih većih jedinica na tlu Crne Gore.

Još po ustanku, 27. jula 1941, Đilas ispred svoje Vrhovne komande naređuje uvođenje „prijekih narodnih sudova”. Time je otvoren bezdan građanskoga rata u Crnoj Gori. Egzekucije su najčešće obavljane bez makar farsičnih suđenja, nego – mučkim ubistvima. S obzirom da u Trinaestojulskome ustanku gerilci – docnije partizani i četnici, nastupaju zajedno, prve žrtve su uglavnom „zelenaši”, članovi ili simpatizeri Crnogorske federalističke stranke (CFS), najmasovnije i jedine autohtone političke organizacije u međuratnome periodu.

Od poznatijih „zelenaša”, među prvima ubijen od ustanika je Batrić-Bajo Božović, predśednik Opštine Trepačko-Šekularske, kod Andrijevice, delegat Petrovdanskoga sabora na kojem je proglašena „suverena i nezavisna Država Crna Gora u obliku ustavne monarhije”. Govor na sahrani mu je održao „zelenaš” Vaso Laban, bivši crnogorski oficir iz Murine, ali je to glavom platio – ubijen je odmah, po povratku kući, iz zaśede.

Početkom decembra 1941. partizani su ubili Toma Kršikapu, advokata iz Šavnika, člana Vijeća Petrovdanskoga sabora. U grupi rođaka i komšija na Grahovu je marta 1942. ubijen Petar Kovačević, „zelenaš”, bivši plemenski kapetan, takođe učesnik Petrovdanskoga sabora. „Zelenaš” Milutin-Minjo Karadžić, rođen 1861, bivši perjanik kralja Nikole, predśednik Opštine Šaranske, ubijen je aprila 1942. godine.

Od ljeta 1941. do proljeća 1942, ustanici su ubili borce Za Pravo, Čast, Slobodu i Nezavisnost Crne Gore i-ili poznatije članove CFS: arhimandrita Nikodima Janjuševića, Đoka Kraljevića, Lazara Petričevića, Iliju Kecojevića, Milana Bulatovića, Butora Batrićevića, Iliju Damjanovića, sveštenika Bogdana Cerovića, Blaža Kusovca, Draga Kapu, Mitra Vukmanovića, Blaža-Banju Krulanovića, Sava Gazivodu, Mitra Karadžića, Mićuna Karadžića, Lazara Karadžića, Blaža Crnojevića, Luku Petrovića, Miloša Nikčevića, Toma Počeka, Marka Počeka, sveštenika Pavića Kekovića, Radovana Radonjića, Vuka Stanišića, Mila Plamenca, Boška Vukovića, Mata Radovića, Marka Nikolića…

Ustanički teror, naređen od komunističkoga vođstva, usmjeravaće se i na apolitične osobe koje su iz raznoraznih motiva targtirane, makar i kao potencijalni neprijatelji. Po odlasku partizana juna 1942. iz Crne Gore zavladaće još masovniji – četnički teror. Uspostavljajući, kao i partizani, „narodne sudove”, sada i sa nekoliko zatvora, ali i primjenjujući mučka i nasumična ubistva, maltretiranja i pljačke, četnici su – prema podacima dr Radoja Pajovića – „od juna 1942. do januara 1943. strijeljali 1.300 – 1.400 rodoljuba”. Međutim, ukupna evidencija četničkoga bratoubilaštva je još gora: procjenjuje se da su, van oružanih borbi, učestvovali u egzekucijama oko 7.000 sunarodnika, te u masakru crnogorskih muslimana početkom 1943. godine.

„Svakog uhvaćenog komunistu – partizana na koga se naiđe ili se u borbi uhvati – ubiti na licu mjesta, sem vođa, koje vezati i sprovesti ovom štabu”, naređuje 24. septembra 1942. major Pavle Đurišić, de facto komandant za Crnu Goru Jugoslovenske vojske u otadžbini. Jedan drugi četnički komandant je poručivao: „Neće se birati sredstva, pa ma i čitava plemena bila uništena”.

Jedina područja Crne Gore pošteđena prolivanja bratske krvi su ona koja od maja 1942. do septembra 1943. kontroliše general Krsto Popović, tj. Crnogorska nacionalna komanda – Lovćenska brigada (sa četiri bataljona i dvije posebne čete). Suzbijena je i jugoslovenstvujušća, komunistička i četnička, kao, uostalom, bilo kakva anticrnogorska agitacija. To su oblasti – na jugu, od Dobrih Voda kod Bara, zatim grad Bar, Petrovac, Budva, zatim Paštrovići, Brajići, Pobori, Maine, Crmnička, Riječka, dio Lješanske i Katunska nahija, te Banjani na śeveru. U takva područja spadaju i Rovca, takođe sa „zelenaškim” bataljonom, kojim komanduju Ananije Vlahović i Bogić Bulatović. Ali i urbano područje grada Podgorice, tokom rata uglavnom pod „zelenaškom” administracijom…

Krsto Popović je komuniste u više navrata označio – teroristima. A njegov i stav „zelenaša” prema četnicima objašnjen je i u letku koji su Crnom Gorom rasturali početkom 1943. godine:

„CRNOGORCI!...
Blažo Đukanović, Bajo Stanišić i Pavle Đurišić i njegovi plaćenici, žele da pomoću terora pod okupatorom primoravaju narod za ostvarenje svojih ciljeva, uspostavljanjem onakve prostituisane, lupeške Jugoslavije, sa trgovačkom dinastijom Karađorđevića koja je u ostvarivanju svojih želja zagazila u nedjela ravna najobičnijim zločinima. […]

UVIJEK IMAJTE NA UMU DA STE CRNOGORCI I MISLITE CRNOGORSKI. GRUPIŠITE SE I SLOŽNO ODBIJATE OD SEBE IZDAJNIČKU PROPAGANDU DRAŽE I NJEGOVIH POMOĆNIH AGENATA KOJIH JE PREPUNA CRNA GORA“.

Tekst „zelenaške”, tj. zakletve koju su pripadnici Lovćenske brigade i Rovačkoga bataljona polagali tokom rata, glasi:

„Zaklinjem se svemogućim Bogom, Slavom i Čašću Crnogorske Otadžbine, da ću svim svojim snagama i sredstvima braniti pravo Crnogorskog naroda na život. Da ću tako isto raditi na uspostavi Crnogorske države, kako bi Crnogorac mogao sâm opredijeliti svoju sudbinu i da ću bez pogovora slijediti izabrano političko vođstvo organizacije".

Za razliku od četnika i partizana – bez saveznika u Moskvi i Londonu, te u situaciji kada su od okupatora, Italijana i Njemaca, gurani u drugi plan favorizacijom četnika – „zelenaši” su usklađivali svoje želje i realne mogućnosti, jasno deklarišući, bez obzira na nametnuta rješenja koja su iz oportuniteta prihvaćena ili bi bila prihvaćena, svoj krajnji cilj – crnogorsku nezavisnost. To se vidi i iz nacrta ustava koji je, po Petrovdanskoj skupštini, trebalo da bude usvojen. Taj ustav predviđa veće kompetencije Crne Gore pod Rimom, nego što su Ustvom NR Crne Gore 1946. ostvarene pod Beogradom!

I ne samo to: predviđen je KRSTAŠ-BARJAK kao državna zastava i CRNOGORSKI JEZIK kao službeni, a „CRNOGORSKA PRAVOSLAVNA CRKVA je autokefalna: ona ne zavisi ni od jedne druge strane crkve”.

Usporedbe radi, komunisti su u Ustavu iz 1946. podmetnuli „državni grb” Crne Gore kao dvostruki falsifikat: naveli su u čl. 4 da on „predstavlja Lovćen sa Njegoševom kapelom okružen lovorovim vijencem koji je dolje povezan crnogorskom zastavom; između vrhova lovorovog vijenca je petokraka”. U tome grbu, međutim, nije naslikana barem prava, originalna Njegoševa crkvamiz 1840-ih, već kapela koju je 1925. podigao Aleksandar I Karađorđević – i koju su, docnije, komunisti zaista i srušili.

U Ustavu iz 1946, kao i u svakome kasnije oktrioisanom, uključujući i onaj iz 1992, unošeno je, između ostaloga, da se zastava Crne Gore „sastoji iz tri boje: CRVENE, PLAVE I BIJELE”. Umjesto crnogorskoga, upisan je u čl. 113 Ustava iz 1946. da se „postupak pred sudovima vodi na SRPSKOM JEZIKU”, etc.

Ili, kako sredinom jula 1944. slavodobitno piše glasilo crnogorskih komunista: „Planovi o stvaranju 'NEZAVISNE CRNE GORE' izdajnika Sekule Drljevića, Novice Radovića, Krsta Popovića i drugih separatističkih vođa, srušeni su plotunima koji su osuti iz crnogorskih pušaka".

Komunisti u Crnoj Gori su vjerovali u Jugoslaviju i komunizam „do kraja istorije”. Četnici u Jugoslaviju kao proširenu Srbiju i vladavinu srpske monarhije. A „zelenaši” – iako gubitnici u ratu – imali su barem tri dugoročno tačne procijene: komunizam je ideologija i sistem koji će propasti; Jugoslavija je vještačka tvorevina nepravde Versajske konferencije i održaće se samo do promjene konstelacije u Evropi; CRNOGOSTVO, koje ima hiljadugodišnju tradiciju, kad-tad, obnoviće svoju nezavisnu i međunarodno priznatu državu…

(Ovo je sadržaj emisije „Dopunska iz istorije", koja je na programu Radija Antena M poneđeljkom od 17,30)

(Nastavlja se)

CITIRANA LITERATURA: Archivio dell'Ufficio storico dello Stato maggiore dell'Esercito (5. Divisione Alpina „Pusteria“, bus. N–4/657, Nr. 1261, 7. decembar 1941, str. 2-3); „Omladinski pokret", III, br. 3-4, 5. jul 1944; „Službeni list Narodne Republike Crne Gore”, II, br. 2, Cetinje, 1946, str. 1-26; „Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda”, III, knj. 1, Beograd, 1950, str. 230; „Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda”, III, knj. 4, Beograd, 1953, str. 9-12; Radovan Lekić, „Andrijevički srez, 1941-1944: prilog istoriji NOB Crne Gore”, Cetinje, 1961, str. 152; Savo Joksimović, „U gerili”, Titograd, 1963, str. 39; Danilo Knežević, „Prilog u krvi: Pljevlja 1941-1945”, Pljevlja, 1969, tr. 76; Radoje Pajović, „Kontrarevolucija u Crnoj Gori: Četnički i federalistički pokret 1941-1945”, Cetinje, 1977, str. 287, 295, 297; Nikola N. Tomić, „Crna Gora pod okupacijom”, Holivud, 1978, str. 74; Milovan Đilas, „Vlast i pobuna: memoari”, Zagreb, 2009, str. 78; Stevan K. Pavlović, „Hitlerov novi antiporedak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji”, Beograd, 2009, str. 88; Slavko Burzanović, „Crnogorski ustav iz 1941. godine”, „Matica”, br. 44, Cetinje–Podgorica, 2010, str. 270…