Ubistvo 21. oktobra 1918. u Barama Kraljskim: Rat protiv prisajedinjenja Crne Gore počeo dva mjeseca prije Božićnoga ustanka

Piše: Vladimir Jovanović

MILONJA MIŠOVIĆ iz Bara Kraljskih je prvi borac Za Pravo, Čast, Slobodu i Nezavisnost Crne Gore, a OBREN RADUNOVIĆ, pristaša prisajedinjenja Crne Gore Srbiji, prva je žrtva oružanih sukoba tim povodom.

Tako proizilazi iz priloga objavljenoga 2016. u „Sveviđu” (br. 105, str. 11-12), glasilu Eparhije budimljansko-nikšićke Srpske pravoslavne crkve. Tu je citirano pismo od 10. marta 1920. koje je „paroh M. VUJISIĆ”, iz „srpske pravoslavne parohije kolašinske”, uputio Visoko-prečasnoj Konsistoriji Nikšić sa podacima o ubistvu Radunovića.

Za Radunovića, rođena 13. novembra 1880. u Barama – Andrijevica, navodi se da je „osnovno znanje stekao na Andrijevici, pa zatim pošao u Prizren gdje je 1904. g. svršio sa odličnim uspjehom i vladanjem prizrensku Bogosloviju, struku koja jedina i dolikovaše njegovoj skromnoj i sanjalačkoj prirodi”. Potom se vratio u Crnu Goru, „da ondje kao spreman učitelj ili sveštenik priča slobodnoj svojoj braći o patnjama, koje Srbi u ropstvu preživljavaju; da priprema muška srca na sveti rat oslobođenja”.

Od 1905. je učitelj, najprije u Nikšiću, pa u Bjelopavlićima, Kolašinu. I usred rata, „pokojnik željaše da bude nosioc i tumač vjere Hristove u narodu radi čega i stupa u svešteničku službu mjeseca avgusta 1915. godine, te bude postavljen za paroha barsko-mateševskog u samom svom rodnom mjestu, gdje je i ostao do svoje smrti”.

Nema u pismu podataka da se Radunović borio protiv Austro-Ugara, ili njihove okupacije, ali se veli da „od neprijateljskog mača bi spašen i ne postade njegova žrtva”.

„Sve prepreke savlada i kad mišljaše da će ponovo uživati sunce slobode gledajući celu srpsku braću ujedinjenu i slobodnu; onda mu bi i suđeno da padne od puščanog taneta domaćih naroda [očigledan tipfeler, izgleda da u originalu stoji invektiv – „izroda”, prim. V. J.] i tuđinskih agenata. Čudnovata stvar, jedan od onih za koje je on žrtvovao svu svoju fizičku energiju i sposobnost ubija svog sveštenika 21. oktobra 1918. godine”.

„Uzrok zbog kojeg je ubijen sveštenik Radunović taman je i nejasan”, navodi paroh M. Vujisić, „ali u koliko se moglo ispitivanjem i psihološkim tumačenjem utvrditi, glavni uzrok njegove pogibije leži u principu samo-opredeljenja srpskog naroda iz Crne Gore i detronizacije dinastije Petrović sa crnogorskog prestola”.

Tvrdi se da je Radunović „još od 1907. godine prisegao crnogorskom ‘Narodnom klubu’ i vodio otvorenu političku borbu i agitaciju u narodu protiv raskralja Nikole i njegovog apsolutističkog režima, radi čega je pokojnik od cetinjske birokracije bio gonjen i zapostavljan o čemu svjedoče i mnogobrojna premještanja kao učitelja iz jednog kraja Crne Gore u drugi kao sumnjive političke ličnosti, koja neće da svira onako kako zapovijeda zloglasni Jovan Plamenac i Kraljev dvor”.

Dalje u pismu stoji: „Čim je neprijatelj napustio Crnu Goru, pokojnik je počeo propovijedati ideju ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom i o odbacivanju dinastije Petrović sa crnogorskog prestola. Takav rad pokojnikov osudio je Milonja Mišović iz istog mjesta, 21. oktobra zapada u zasjedu i ubija sveštenika Radunovića.

Da je ubica Mišović zaista ubio Radunovića iz političkih izdajničkih pobuda najasniji je dokaz, što ubica i dan danji kao šumski razbojnik – agent talijanski i Kralja Nikole ubija mirne stanovnike i dobre Srbe za račun nekoliko stotina talijanskih lira koje je kao najamnik tuđinski primio. Eto, zbog tih razloga pade od izdajničke ruke naš drug Obren Radunović u najljepšem cvijetu svoga života, u četrdesetim godinama, kad nam je najviše trebao; kad je trebao Crkvi, domovini i narodu”.

I sad, zbog čega je paroh M. Vujisić uopšte pisao o ubistvu Radunovića?

„Poslije svoje smrti ostavio je suprugu Jovanku, od 32 godine, dvoje muške i četvoro ženske djece i to: Danica i Darinka blizanci od po 7 godina, pohađahu I razr. osnovne škole u Barama. Danilo od 5 godina; Milka od 4; Ivka od 3 i Rastislav od 2 godine. Od imanja posjeduju samo 1 ralo oranice i dvije kose livade. Imaju kuću u vrlo bijednom stanju. Nisu primali nikakve penzije, niti pak državne pomoći. Jednom riječju, žive od milostinje i pomoći mještana. Ovako nejaka i siromašna familija jednog poginulog srpskog sveštenika potrebuje i zaslužuje najhitniju potporu i državnu pomoć, što sa ovim činim na znanje Visoko-prečasnoj Konsistoriji”.

Završavajući pismo, paroh M. Vujisić veli: „Prema svemu izloženom izjavljujem uljudno Vpr. Konsistoriji da su navedeni podaci tačni i istiniti, u koliko je potpisati pokojnika poznavao i u koliko sam do njih mogao doći ispitivanjem njegovih parohijana”.

***
Časopis „Sveviđe” ovo pismo objavljuje u rubrici „Arhiva”, ne preciziravši o kojoj se arhivi radi. Jedino se, prilično konfuzno, bez veze sa sadržajem i kontekstom pisma, napominje: „Pismo koje je pred nama svjedoči svu dubinu pada jedne posrnule vlasti, s jedne strane, i tragiku života i ljepotu žrtve Hrista radi, s druge. Po mnogo čemu danas je vrijeme nalik onom s početka prošlog vijeka”. Nikakvih drugih napomena ili objašnjenja nema.

Međutim, uzevši sveobuhvatno u obzir detalje i okolnosti navedene u pismu, izgleda da je ono – autentično, ali nijesu autentični i svi podaci u njemu navedeni.

Upućeno je, dakle, Visoko-prečasnoj Konsistoriji Nikšić. U autokefalnoj Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi su postojale konsistorije – eparhijski administrativno-upravni organi i duhovni sudovi. Ustav pravoslavnih konsistorija u Knjaževini Crnoj Gori je usvojen 1. januara 1904. godine. Postojale su konsistorije Cetinjska, Nikšićka, Pećka. Na čelu su im bili eparhijski arhijereji.

Područje Bara Kraljskih je pripadalo Zahumsko-raškoj eparhiji (Jeparhija Zaholmska i Rasijska) Crnogorske pravoslavne crkve, ustojenoj 1876. godine. Prema čl. 2 st. 2 Ustava Svetoga Sinoda, iz 1904. godine, „Zahumsko-rasijska eparhija, sastavljena [je] iz sviju plemena koja se nalaze na lijevoj strani rijeke Zete. Upravlja ovom eparhijom zahumsko-rasijski episkop. Stolica je zahumsko-rasijske eparhije u manastiru Ostrogu”.

Za episkopa zahumsko-raškoga imenovan je 1908. arhimandrit Kiril Mitrović. Rukopoložen je za episkopa u Petrogradu i intronizovan u proljeće 1909. godine. Konsistorija u Nikšiću je ustrojena 1. januara 1910. godine. Ukazom Nikole I Petrovića-Njegoša za predśednika Konsistorije imenuje episkopa Kirila Mitrovića; za redovnoga člana Radovana Vračara, sveštenika iz Pive, za počasne članove Novicu Simića, protojereja iz Kolašina i Srdana Popovića, sveštenika iz Bjelopavlića, a za kontraktualnoga sekretara đakona Sima Šiljka.

Publikacija „Šematizam” iz 1913. navodi da Eparhija zahumsko-raška ima 9 protoprezviterata, a Bare Kraljske pripadaju protoprezviteratu Vasojevićkome. Premda je Crnogorska crkva, kada je citirano pismo iz marta 1920. nastalo, nekanonski već arondirana, Zahumsko-raška eparhija i njezina Konsistorija još postoje – do 1931. kada su i one uništene na temelju novih propisa SPC. Takođe, pomenimo da je Kiril Mitrović do 7. novembra 1920. ostao episkop zahumsko-raški.

U citiranome pismu se navodi da Obren Radunović „stupa u svešteničku službu mjeseca avgusta 1915. godine, te bude postavljen za paroha barsko-mateševskog u samom svom rodnom mjestu, gdje je i ostao do svoje smrti”.

Taj podatak nije tačan. U aktu Br. 3390 Kancelarije Kraljevskoga Ministarstva prosvjete i Crkvenih poslova od 3. septembra 1915. godine – a na osnovu raspisanoga stečaja (konkursa) Br. 2450 od 30. juna 1915. za raspored stalnih i privremenih učitelja/učiteljica, zastupnika privremenih učitelja i učiteljskih zastupnika za školsku 1915/16. godinu u Kraljevini Crnoj Gori – na području II istočne školske oblasti – postavljen je „…za Bare Kraljske Obren Radunović, privr[emeni] uč[itelj]”.

Prema ovome aktu, dakle, Radunović nije bio sveštenik – nego učitelj.

***
E sad, pogledajmo: ko je autor pisma? Razmotrio sam da li bi „paroh M. Vujisić”, iz „srpske pravoslavne parohije kolašinske”, sa obzirom na sveštenički čin, kitnjastu elekventnost i druge okolnost, mogao biti – Mihailo Vujisić.

On je rođen 5. jula 1884, prema jednim izvorima u Kolašinu, a prema drugima u Jezercima. Jedan je od sinova Rada Šunjova Vu[j]isića, paroha iz Štitarice, vojnoga sveštenika Poljskoga bataljona Kolašinske brigade 4. divizije Crnogorske narodne vojske. Otac Rade se upokojio 1921. godine. Nosilac je najvećih crnogorskih odlikovanja.

Njegov sin, dakle Mihailo-Milo Vujisić, kao crnogorski državni pitomac 1915. završiće Duhovnu akademiju u Petrogradu sa stepenom kandidata bogoslovlja. Ostaje u Rusiji, te biva postavljen za nastojatelja viljmanštrandske parohije Ruske crkve na jugu Finske i za nastavnika vjeronauke u osnovnim školama. Od decembra 1917, osamostalivši se od Rusije, postaje Finska nezavisna, ali tu zemlju zahvata građanski rat. Uslijedila je i sovjetska agresija. Vujisić je 1919. izabran za člana Višega crkvenog suda Finske pravoslavne crkve (Suomen ortodoksinen kirkko), koja je docnije, od Carigrada, dobila tomos o autonomiji. U Finskoj se Vujisić i oženio – etničkom Finkinjom.

U vrijeme ubistva Obrena Radunovića oktobra 1918, ili u martu 1920. kad je pismo datirano, nije Mihailo Vujisić bio u Crnoj Gori, nego u Finskoj. Nema podataka da se Vujisić iz Finske vratio u Crnu Goru prije septembra 1922. godine. Od tada postoje podaci da je postavljen za suplenta Bogoslovije na Cetinju. I prema ruskim izvorima, on je bio u Finskoj sveštenik hrama Pokrova Presvete Bogorodice u gradu Viljmanštrandu do 1922. godine.

Ime i prezime Mihaila Vujisića, sveštenika, nalazim na spisku učesnika Crkvenoga sabora Finske pravoslavne crkve koji je 9. marta 1921, pod načelstvom arhiepiskopa Serafima Lukjanova, održan u gradu Serdobole (Sortavala). Na bazi ruskih izvora, dakle, moglo bi se sa sigurnošću tvrditi da Mihailo Vujisić nije autor pisma Visoko-prečasnoj Konsistoriji Nikšić.

(Profesor Bogoslovije je Vujisić postao 1925. godine. U činu protojereja-stavrofora 1932-38. godine arhijerejski je zamjenik mitropolita Gavrila Dožića, a 1932-45. i rektor Bogoslovije. Izgleda da nije simpatisao četnički pokret, što mu je, po oslobođenju, sačuvalo glavu. Umro je 1948. u Zagrebu, etc).

***
Dakle, ako nije Mihailo Vujisić, ko onda, zaista, jeste autor pisma?

Na osnovu uporedne heurističke analize, autor je bez sumnje – MIRKO VUJISIĆ. Agenti Kraljevine Srbije u novembru 1918. odredili su delegata tzv. Podgoričke skupštine „za varoš Kolašin: Mirko Vujisić, sveštenik”. Ironijom sudbine, sveštenik Mirko Vujisić, kako ćemo viđeti, postaće „otpadnik od srpstva”.

U narednome nastavku, između ostaloga, razmotriću i neuporedivo važnije: ko je MILONJA MIŠOVIĆ – dva mjeseca prije Božićnoga ustanka on je ispalio prvi hitac u odbrani Prava, Časti, Slobode i Nezavisnosti Crne Gore!

Njegov zemljak, Vasojević, književnik Mihailo Lalić, opisaće u jednoj literarnoj interpretaciji Milonju Mišovića: da je u društvu komita „s grbom Kralja Nikole”, „u žandarmskoj bluzi, runjav kao medvjed, bradat, s fišektarima i noževima oštrim s obje strane”…

(Nastavak u četvrtak 1. novembra)