Prva proleterska udarna - Brigada heroja

Pregazili su više od 20 hiljada kilometara pakla, svaki drugi dan proveli u borbi, izgubili preko sedam i po hiljada saboraca, prešli Neretvu, probili obruč Sutjeske, oslobodili Zagreb i dali 83 narodna heroja. U 1.240 ratnih dana borili su se u 530 ofanziva, bitaka, okršaja...   

Lična karta Prve proleterske  nikada ne može do kraja biti napisana. Suviše je bitaka, junaka, suviše stradalih i slavnih, suviše je istorije u jednoj brigadi.

Formirana je 21. decembra u bosanskoj provinciji Rudom, a već narednog dana, hiljadu i dvije stotine boraca, dva crnogorska i četiri srpska bataljona, stupila su u prvu akciju. Sukobili su se Italijanima i četnicima kod sela Gaočića i Mioča i u istoriju upisali svoju prvu pobjedu. Zarobljeno je 124 italijanska vojnika i oficira.

Taj dan, nakon rata, slavili su svi, koji su imali privilegiju da žive u ozbiljnoj državi – SFRJ – kao Dan armije.

Zapisano je i da je sedamdeset i pet posto boraca Prve proleterske bilo mlađe od dvadeset i pet godina. Među njima je bilo dvije stotine đaka, osam pitomaca, šest žandara, pet bogoslova, deset domaćica, po jedan književnik i muzičar.

Komandant Prve proleterske bio je filozof i nadrealista sa Sorbone, oficir i pjesnik, narodni heroj i diplomata, španski borac i potpredsjednik Jugoslavije Koča Popović.

»Uredan, napet, promišljeno kontrolisan osjetljivim i disciplinovanim umom i snagom volje, Popović je bio intelektualac, vojnik izvanredne darovitosti, što je možda bilo i tuđe njegovoj unutrašnjoj prirodi. Poticao je iz imućne beogradske porodice i rado se odvojio od svog domaćeg porijekla poslije studija filozofije na Univerzitetu u Parizu, gdje se kretao u nadrealističkim krugovima, u ljevičarskom svijetu pjesnika, književnika i umjetnika. Bilingvalan, govorio je sarkastičnim uglađenim francuskim jezikom i u njegova mentalna utvrđenja nije se moglo prodrijeti. Njegove sarkastične primjedbe bile su kao udarac mačem. Respektujući protivnika, uvijek je bio na oprezu.«
Zapisao je o Popoviću William Deakin, član britanske vojne misije pri NOVJ

Nevjerovatnom biografijom punom protivrječnosti i odlučnosti, Koča je i danas inspiracija.

Nikada nije pristao na retrogradne ideologije i pred smrt poslao je poruku domovini koja se počela valjati u klerikalističkom i nacionalističkom blatu promjena. 

 “Vi znate da sam ja rođeni Beograđanin, ali nisam velikosrbin. Ja sam kosmopolita. Kad se 1971. nije moglo pisati Jugosloven, ja sam u rubrici nacionalnost napisao: Srbin po rođenju. Ovo što se sada dešava u Srbiji nije mi nimalo simpatično. To je jedan uzak, veoma opasan nacionalistički program. Milošević je običan bankarski pacov, zbog njega će biti krvi do kolena. - iz  intervjua sarajevskom Oslobođenju 1989.

I danas se čuju riječi njegovog gnušanja prema događajima koji će nastupiti devedesetih godina, a koje će zbrisati sa lica zemlje Jugoslaviju - zemlju koju je stvarao i za koju se borio.

“Bašibozluk, bagra i brabonjci ustali da obnove Dušanovo carstvo. Srbi su samo protiv onoga ko bi htio da ih makar malo opameti, a oduševljeno kliču svakome ko ih još više zaglupljuje, unazađuje i unesrećuje. Žalosno je što su Srbi u civilizacijskom i kulturnom pogledu ostali na nivou na kome su bili prije sto godina. Oni nisu u sukobu sa svijetom, već sa samima sobom, vraćajući se na šajkaču i opanak iz kojih su jedva izašli. Bio sam i ostao Srbin, ali nisam bolesna zadribanda i Srbenda. Takvi su izdali i osramotili srpski narod i narugali se njegovoj stvarnoj istoriji.”

U "Prvoj" su se, između ostalih borili: zamjenik komandanta Lekić Španac, Jovo Kapa, Petar Prlja, Vladimir Rolović

Zajedno sa zamjenikom Danilom Lekićem, poveo je, na svoju ruku, Brigadu u proboj na Balinovcu i otvorio spasonosni prolaz za  okružene partizanske snage i Vrhovni štab, na Sutjesci 1943.    

Taj događaj opisao je borac Prve proleterske, književnik Antonije Isaković:

 "Dole je mlada šuma, a ispred nas livada. Ali niska, gusta magla, kao mleko gusta magla, gotovo se ništa ne vidi... Iz te šume, nazirem, proviruju, izlaze partizani. Izlazi Prva proleterska. Odjednom, magla je stala, naglo se digla, čistina. A na suprotnoj strani livade, negde na oko osamdeset-sto metara od nas, žut redut, rov. To je Balinovac. Tu su Nemci. Ušančeni. Dobro pamtim, Danilo Lekić je odmah komandovao: ‘Prva proleterska – juriš!’ I verovatno, ja mislim da je to jedini put kad je cela Prva proleterska jurišala. Preko te čistine. Svi smo bili u istom streljačkom stroju. Prvi put, svi... Sve komande četa i svi štabovi bataljona, i štab brigade i Španac (Danilo Lekić) i Plavi (politički komesar Mijalko Todorović) su bili u jurišu, i svi kuriri, i svi kuvari, i svi bolničari... Sve je izašlo tu, koliko nas je bilo."

Balinovca i proboja prisjećao se i zamjenik komandanta Danilo Lekić

"Zahvaćeni panikom, Nijemci su pojedinačno i u manjim grupama bježali kroz šumu ostavljajući za sobom naoružanje i ratnu spremu. Tako se bitka za Balinovac, i pored toga što se neprijatelj sa brojnim stanjem nešto većim od naših snaga nalazio u utvrđenim položajima i što je protiv njega jurišala izmučena i iscrpljena brigada, završila u roku od 5 do 6 minuta. Nepoznat mi je neki drugi slučaj da se za tako kratko vrijeme, u jednom sudaru, postigne tako značajan uspjeh – da se probije obruč i osvoje položaji s kojih je bilo daleko lakše i uspješnije manevrisanje. A osim toga, značaj uspjeha se u izvjesnom stepenu mjeri težinom uslova pod kojima je postignut. O tome koliko su ljudi bili iscrpljeni i nervno istrzani dovoljno ubjedljivo govori slučaj istog onog puškomitraljesca, omladinca, koji je prvi, bez naređenja, otvorio vatru, jer nije mogao da odoli srcu i pričeka još koji trenutak na opštu komandu, kad se pred njim, u neposrednoj blizini, ukazala tako poželjna meta kao što je grupa od preko sto Nijemaca. Sa svojim puškomitraljezom pošao je među prvima na juriš. Međutim, u trenutku kad su neprijateljski mitraljezi otvorili vatru, pao je i ostao nepomičan na ledini. Mislili smo da je poginuo i kad smo mu, već poslije osvajanja položaja, prišli, vidjeli smo da nije ni ranjen, već – da spava čvrstim snom."

Zbog Livna, Jajca, Neretve, Teslića, Vakufa, Nevesinja, Kalinovika, Foče, Vlasenice, Zvornika i Sutjeske, zbog Balinovca i svih bitaka i proboja Prva proleterska udarna brigada odlikovana je Ordenom narodnog oslobođenja, Ordenom partizanske zvijezde, Ordenom bratstva i jedinstva i Ordenom zasluga za narod.

Povodom petnaestogodišnjice bitke na Sutjesci, juna 1958. godine, odlikovana je i Ordenom narodnog heroja.