Mauzolej na Lovćenu: Bedem odbrane crnogorskog identiteta

28.07.1974.

Njegošev mauzolej postao je na današnji dan prije pola vijeka „nerazdvojni dio Lovćen planine“  i  „znamen koji svojom otvorenošću i dostupnošću služi prisnom približavanju i povezivanju Njegoša – pjesnika sa sadašnjim i budućim generacijama“.

Na svečanosti povodom otvaranja grandiozne građevine na crnogorskom Olimpu 28. jula 1974. godine tadašnji predsjednik Predsjedništva Crne Gore Veljko Milatović kazao je u nadahnutoj besjedi da je od tog dana Njegošev Lovćen viši za jedan ispunjeni dug našeg pokoljenja velikom pjesniku, za novo djelo inspirisano njime.

„Ovaj Mauzolej crnogorskom pjesniku borbe i slobode, Petru II Petroviću Njegošu, nije hododarje i zadužbina u slavu trona i oltara, dekor moći i prilog što veliča ulagača. On nije hladni mermerni kovčeg na vrhu opjevane gore, ni svetilište izmaknuto od smrtnika da bi iskazivalo strahopoštovanje“, istakao je Milatović, konstatujući da je izgradnjom Mauzoleja naša kultura postala bogatija za jedno veliko ostvarenje, za novo mjesto srijetanja i sloge.

„Da bismo Njegoša voljeli, živjeli s njim i primali njegove poetske i moralne pouke o životu i slobodi, da bi smo dograđivali i produžavali život njegovih istina, neophodno je vraćati ga autentičnosti i izvornosti. Dužni smo da tumačenje njegovog djela, pjesničkog i državničkog, oslobodimo balasta romantičarske i folklorne naivnosti, pravoslavne i građanske mitomanije i dekora za jednu efemernu nacionalnu dramu i patetiku“, poručio je predsjednik Predsjedništva Crne Gore, otvarajući kapije Mauzoleja na Lovćenu prije 50 godina.  

Velikoj svečanosti koja je te neđelje u 10 sati upriličena na lovćenskom vrhu prisustvovale su brojne delegacije iz Federacije, jugoslovenskih republika i pokrajina, predstavnici akademske zajednice, najviši crnogorski zvaničnici u republičkim i saveznim organima i veliki broj građana. Primijećeno je i prisustvo predstavnika Udruženja pravoslavnih sveštenika, ali i odsustvo velikodostojnika Srpske pravoslavne crkve i mitropolita Danila, koji je tih dana bio u Vrnjačkoj Banji.

Otvaranjem Mauzoleja okončano je dugo putovanje crnogorskog vladara, vladike i pjesnika Petra II Petrovića Njegoša, na mjesto vječnog počinka. Podsjetimo, četiri godine nakon Njegoševe smrti njegovi zemni ostaci su iz kripte Cetinjskog manastira, po želji knjaza Danila, 1855. sahranjeni u hramu na Lovćenu, koji je vladika Rade podigao 1846. i posvetio Svetom Petru Cetinjskom. Obilježavajući vijek od rođenja slavnog pretka, kralj Nikola Petrović je u jesen 1913. priredio jubilarne svečanosti na Cetinju i održao besjedu u Vladinom domu, đe je priređena i scenska izvedba "Gorskog vijenca", koji je te godine prvi put štampan na Cetinju nakon Njegoševe smrti. Na Lovćen je 3. novembra pošla deputacija koju je predvodio knjaz Petar i položila vijenac na Njegošev grob, a sveštenstvo Crnogorske pravoslavne crkve je održalo parastos.

Samo pet godina nakon obilježavanja stote godišnjice rođenja petog vladara iz dinastije Petrović Njegoš, odlukama nelegitimne Podgoričke skupštine, sa vladarskog trona zbačena  dinastija koja je više od dva vijeka vladala Crnom Gorom, sa političke mape izbrisana crnogorska država i rođena nova - Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.  Ni kosti Petra II Petrovića više nijesu počivale  na istom mjestu. Iz crkve  na Lovćenu, oštećene tokom austrougarske okupacije, eksuhirani su njegovi zemni ostaci i privremeno pohranjeni u Cetinskom manastiru. U septembru 1925. godine, tokom prve i jedine posjete kralja Alaksandra Karađorđevića Crnoj Gori, mimo bilo kakvog jubileja, Njegoševe kosti vraćene su na Jezerski vrh, ali u novu crkvu koju je njen ktitor kralj Aleksandar u čast rođenja srpskog prijestolonasljednika posvetio Svetom Đorđu, porodičnom svecu Karađorđevića. Prethodno je do temelja porušena crkva koju je vladika Rade  posvetio svom stricu Svetom Petru Cetinjskom. Sa oreolom tuđeg sveca  promijenjena je i simbolika Lovćena, na grob crnogorskog vladara stavljen pečat kraljevine u čijem imenu nije bilo crnogorskog naroda, a ključ od kovčega predat Aleksandru Karađorđeviću. Tim činom jugoslovenski kralj  jasno je stavio do znanja da su i ključevi nekadašnje crnogorske monarhije čvrsto u rukama dinastije Karađorđević.

Nakon Drugog svjetskog rata, u socijalističkoj Crnoj Gori, koja je obnavljala svoj suverenitet u okviru jugoslovenske zajednice, crnogorska vlast počinje borbu za vraćanje Njegoša Crnoj Gori. Samo dvje godine nakon rata i uspostavljanja novog sistema vlasti,  u ljeto 1947. godine, u Crnoj Gori  je proslavljena stota godišnjica "Gorskog vijenca". Brojne manifestacije održane su širom Republike, a na  svečanosti na Cetinju govorili su predsjednik Vlade Blažo Jovanović, Ivo Andrić i Radovan Zogović koji je svoj osvrt završio podsjećanjem da je Njegoš crnogorski pjesnik i da pripada istoriji crnogorske literature. I četiri godine kasnije, nizom manifestacija obilježen je vijek od smrti Petra II  Petrovića, a 1951. godina u jugoslovenskoj kulturnoj istoriji označena je kao Njegoševa godina. Na Cetinju je održana trodnevna  svečanost i akademija u slavu pjesničkog genija i mudrosti crnogorskog vladara.

 Pored jubilarnih svetkovina priređivanih u čast Njegošu, koje su uključivale odavanje pošte i posjete grobu na Lovćenu,  crnogorska vlast je 1952.  povukla odlučan potez i zadala neprebolnu ranu velikosprskim nastojanjima  da prisvoje crnogorskog vladara, mitropolita Crnogorske pravoslavne crkve, pjesnika i filozofa Petra II  Petrovića. Te godine crnogorska vlada je donijela odluku o izgradnji Mauzoleja na Lovćenu, koja je povjerena slavnom hrvatskom vajaru Ivanu Meštroviću. Predsjednik Vlade Blažo Jovanović je u pismu Meštroviću opisao da spomenik Njegošu zamišljaju u vidu divnog veličanstvenog mauzoleja. „Taj mauzolej postavili bi na vrhu Lovćena, tamo gdje je sada kapelica. Mi smatramo da bi takvom spomeniku, kao velikom umjetničkom djelu u slavu Njegoša, najbolje odgovarali motivi iz Njegoševe i narodne epike, a ne crkveno-religiozni motivi“, naveo je Jovanović.

Do 1959. godine po Meštrovićevoj zamisli i gipsanom radu Njegoševu skulpturu i karijatide isklesao je njegov splitski đak vajar Andrija Krstulović, ali su radovi na terenu kasnili. Izgradnju je usporila Meštrovićeva smrt 1962. godine, nedostatak novca, a potom i oštra polarizacija između pristalica izgradnje mauzoleja, koju su podržavali crnogorski i federalni organi i zagovornika očuvanja kapele na Lovćenu, predvođenih Srpskom pravoslavnom crkvom, koji su željeli da Njegoševe kosti ostanu u tuđoj crkvi.  Dugogodišnji spor između crkvenih krugova i crnogorske vlasti okončan je odlukom Ustavnog suda Crne Gore, koji je 1970. odbacio tužbu Miropolije crnogorsko primorske, konstatujući da kapela na Lovćenu nije njeno vlasništvo, niti hram, nego nadgrobni spomenik i istovremeno spomenik kulture.

Time je, vrijeme će pokazati, privremeno okončan višegodišnji konflikt oko Njegoševog vječnog počivališta, u čijem je središtu bilo pitanje crnogorskog nacionalnog identiteta. Bedem njegove odbrane i simbol državnog i nacionalnog dostojanstva  postao je i Njegošev Mauzolej na Lovćenu koji je na današnji dan prije pola vijeka,“ definitivno i neodvojivo srastao sa crnogorskom mitskom planinom“.