Razvoj AI redefiniše odnos moći i oblikuje globalnu bezbjednost

Vještačka inteligencija (AI) prevazišla je status tehnološkog čuda otkako se njen uticaj proširio na mnoge sfere života, poslovanja i upravljanja, zbog čega danas predstavlja ključnu alatku u globalnoj strukturi moći.

Za Antenu M piše: Ana Nives Radović

Za kratko vrijeme vještačka inteligencija postala je ključni faktor globalnog uticaja, preoblikujući ekonomije, vojne strategije i međunarodne odnose u kojima se koristi kao sredstvo kontrole i konkurencije među državama. Ono što je nekada bila oblast futurističkih nagađanja, danas je politička realnost – AI redefiniše pravila igre, pomjerajući granice moći i uticaja brže nego što ih društvo uspijeva da razumje I još brže nego što zemlje uspijevaju da regulišu upotrebu ove tehnologije.

AI omogućava uređajima da repliciraju kognitivne funkcije koje bi inače bile rezervisane za ljudsku inteligenciju, poput učenja, rješavanja problema, donošenja odluka i prepoznavanja obrazaca. Kada je riječ o geopolitičkoj sferi, AI obuhvata širok spektar tehnologija koje neprestano evoluiraju, uključujući mašinsko učenje, neuronske mreže, obradu prirodnog jezika i autonomne sisteme, a ono što je čini nezaobilaznim strateškim sredstvam je brzina kojom se integriše u procese vezane za upravljanje, odbranu, ekonomsku strategiju i diplomatiju.

Upotreba AI u geopolitici nije tekovina današnjeg svijeta u kojem je ova tehnologija doživjela masovnu popularnost zahvaljujući jezičkim modelima i asistentima kao što su ChatGPT, DeepSeek, Gemini i drugih, jer je njena primjena počela još u vrijeme Hladnog rata, kada su rani kompjuterski prodori omogućili napredak u automatizovanoj kriptografskoj analizi i sistemima protivraketne odbrane. Ipak, tek sa usponom tzv. dubokog učenja, analitike velikih podataka i cloud računarstva krajem 20. i početkom 21. vijeka, AI se iz specijalizovanog alata razvila u odlučujuću silu u međunarodnim odnosima, budući da je njen uticaj danas sveprisutan – od sajber ratovanja i vojne strategije do ekonomske konkurentnosti i otpornosti globalnog lanca snabdijevanja.

AI je postala ključ dominacije u tehnološkoj sferi, primoravajući vodeće svjetske sile da ulažu ogromne resurse u njeno istraživanje, razvoj i primjenu, zbog čega su vodeće svjetske i vojne sile uključene u sve intenzivniju trku za prevlast u ovoj oblasti – trku koja nadilazi tehnološku inovaciju i dotiče temelje nacionalne bezbjednosti, ekonomskog rasta i diplomatskog uticaja. Upravo zbog toga borba za dominaciju u oblasti AI nije samo pitanje inovacija, već suštinska borba za globalni uticaj, sa potencijalom da redefiniše saveze, pomjeri geopolitičke linije podjela i preoblikuje arhitekturu međunarodnog upravljanja.

AI u vojnim i odbrambenim strategijama

Malo koja tema u globalnim odnosima izaziva toliko kontroverzi kao uspon autonomnih oružanih sistema (AWS) baziranih na vještačkoj inteligenciji, od dronova i robotskih tenkova do automatizovanih sistema protivraketne odbrane, koji su dizajnirani da identifikuju i napadaju ciljeve bez direktnog ljudskog nadzora. Države poput SAD, Kine i Izraela uložile su značajne resurse u razvoj smrtonosnog autonomnog naoružanja, što je uslovilo pokretanje debate o odgovornosti, etičkim ograničenjima i usklađenosti sa međunarodnim humanitarnim pravom, prije svega jer nepostojanje jasnih regulatornih okvira otvara mogućnost ratovanja uz pomoć sredstava na bazi vještačke inteligencije, odnosno izvan ljudske kontrole, sa potencijalno katastrofalnim posljedicama.

Nadzor baziran na vještačkoj inteligenciji postao je kamen temeljac moderne nacionalne bezbjednosti, borbe protiv terorizma i obavještajnih operacija. Napredna tehnologija prepoznavanja lica, prediktivne analize i praćenja objava na društvenim mrežama omogućavaju vladama da prate potencijalne prijetnje s efikasnošću koja je gotovo neuporediva s rezultatima dobijenim u situacijama kada se AI ne koristi. Ni u jednoj zemlji to nije toliko očigledno kao u Kini, gdje nadzor zasnovan na vještačkoj inteligenciji, posebno u okviru Sistema socijalnog kredita i opsežnog nadgledanja ujgurske populacije izaziva globalno negodovanje zbog kršenja privatnosti i ljudskih prava.

Zapadne zemlje, uključujući Sjedinjene Američke Države i članice EU, takođe su usvojile obavještajnu tehnologiju za borbu protiv terorizma, graničnu bezbjednost i sprovođenje zakona baziranu na AI, što dodatno podstiče rasprave o balansu između sigurnosti i građanskih sloboda.

U sajber bezbjednosti i štit i mač

Vještačka inteligencija može i da unaprijedi i da naruši sajber bezbjednost. S jedne strane, AI sistemi jačaju sajber odbranu kroz automatizovanu detekciju prijetnji, identifikaciju anomalija i protivmjere u realnom vremenu, dok se s druge strane sve više koristi kao oružje u sajber ratovanju, omogućavajući sofisticirane hakerske napade, masovne kampanje dezinformisanja i kreiranje hiperrealistične deepfake propagande. Jedinice za sajber ratovanje u sve većem broju zemalja koriste AI za ometanje ključne infrastrukture, manipulaciju izborima i oblikovanje geopolitičkih narativa na načine koji ranije nijesu bili mogući.

Primjena vještačke inteligencije u naoružanju i međusobno rivalstvo država, koje na ovom planu bilježi rast, mijenja globalnu ravnotežu moći, vojne strategije i savezništva. Očekivano, u ovoj sferi prednjače SAD zahvaljujući odbrambenim inovacijama kroz DARPA-u i intenzivnu saradnju sa tehnološkim gigantima, dok Kina agresivno širi AI kroz državne tehnološke projekte oličene u kompanijama kao što su Huawei i Baidu, u okviru ambicioznih programa među kojima je „Plan razvoja AI nove generacije“.

Rusija je takođe jasno izrazila namjeru da se takmiči, naročito otkako su kao imperativ shvaćene riječi predsjednika te zemlje Vladimira Putina da će onaj „ko postane lider u AI, vladati svijetom“. S obzirom na to da se najveće vojne sile i vodeće ekonomije uključuju u ovu trku, svijet se nesumnjivo nalazi na pragu nove ere u kojoj bi nekontrolisana militarizacija vještačke inteligencije mogla da destabilizuje globalnu bezbjednost i da izazove sukobe koje niti jedna zemlja u ovom trenutku ne bi bila spremna da obuzda.

Ekonomsko oružje

Vještačka inteligencija postala je i osnovni instrument trgovinskih ratova zahvaljujući uticaju koji ima na spoljnotrgovinsku razmjenu, tržišta rada i sprovođenje sankcija sa dosad neviđenom preciznošću, budući da vlade mnogih zemalja koriste alatke bazirane na AI za dobijanje informacija o optimizaciji proizvodnje, automatizaciji lanaca snabdijevanja i postizanju konkurentske dominacije u globalnoj trgovini. Međutim, automatizacija u isto vrijeme remeti tradicionalne radne strukture, dovodi do gubitka radnih mjesta, produbljuje ekonomske nejednakosti i izaziva društvene nemire.

Osim toga, AI je napravila revoluciju i kada je riječ o sprovođenju ekonomskih sankcija time što je omogućila praćenje finansijskih transakcija i nadzor trgovinskih tokova u realnom vremenu, kako bi se na najprecizniji mogući način osiguralo poštovanje embarga.

Uzevši u obzir značaj prikupljenih podataka do kojih se dolazi kroz mnoštvo digitalnih kanala, vještačka inteligencija ima izdašnu i pouzdanu bazu na koju može da se osloni u oblikovanju ekonomske moći, s obzirom na to da sposobnost prikupljanja, obrade i izvlačenja uvida iz ogromnih skupova podataka sada određuje stratešku dominaciju, kako za države, tako i za korporacije.

Glavni rivali u ovoj trci za AI podatke su SAD i Kina, posebno zahvaljujući činjenici da korporativni giganti poput Googlea, Amazona, Alibabe i Tencenta posjeduju baze podataka neuporedive sa bilo čim što se, na primjer, prikuplja u evropskim zemljama. U tom smislu EU, kroz ključne regulative poput Opšte uredbe o zaštiti podataka (GDPR), pokušava da pronađe balans između zaštite privatnosti podataka i održavanja konkurentnosti AI na globalnom nivou.

Uticaj na finansijska tržišta

Finansijska tržišta postala su bojna polja na kojima algoritmi bazirani na vještačkoj inteligenciji diktiraju tok kapitala. Trgovina visokih frekvencija (HFT), pokretana prediktivnom analitikom i analizom sentimenta, transformisala je berze, podižući efikasnost na do sada neviđene nivoe i minimizujući ljudsku latenciju.

Upravljanje rizikom uz pomoć AI sada je centralni element investicionih strategija, iako istovremeno, sve veća oslonjenost na algoritamsku trgovinu uvodi sistemske ranjivosti na način da kvarovi, lančani neuspjesi ili neprijateljski AI napadi stvaraju potencijal za izazivanje finansijskih kriza s globalnim posljedicama. Zbog toga se kreatori politika u ovoj sferi suočavaju s izazovom ublažavanja rizika, dok istovremeno nastoje da iskoriste transformativni ekonomski potencijal koji vještačka inteligencija ima.

Pored finansija, AI ima značajan uticaj na upravljanje globalnim lancima snabdijevanja zahvaljujući mogućnosti predviđanja oscilacije tražnje, optimizovanja logistike i eliminisanja neefikasnosti. Upravo u ovoj sferi geopolitičke tenzije, posebno kada je riječ o odnosima SAD i Kine, otkrile su slabosti ovako pokretanih sistema, zbog čega sve veći broj zemalja teži tzv. tehnološkoj samodovoljnosti, odnosno ulaganju u domaću proizvodnju poluprovodnika i AI istraživanja kako bi smanjile zavisnost od stranih tehnologija čije proizvodne procese ne kontrolišu. Bitka za dominaciju u proizvodnji poluprovodnika, posebno u vezi s tajvanskom kompanijom TSMC, postala je ključna tačka u preplitanju vještačke inteligencije, ekonomske bezbjednosti i geopolitičke strategije.

I u autoritarnim i u demokratskim sistemima

Načini upravljanja državama i postizanje željene ravnoteže moći takođe u značajnoj mjeri mogu da budu definisani alatkama koje koriste vještačku inteligenciju, bilo da je riječ o autoritarnim ili demokratskim režimima, jer i u jednim i u drugim postoje konkretni mehanizmi koji određenim vladama mogu pomoći u upravljanju. U autokratskim režimima, AI je postala instrument državnog nadzora i regulisanja ponašanja, a najviše primjera takvog djelovanja vidljivo je u Kini, u kojoj se koriste sofisticirani sistemi prepoznavanja lica, koji u realnom vremenu nadgledaju građane, suzbijaju neslaganja i sprovode poslušnost kroz algoritamski mehanizam koji nagrađuje ili kažnjava pojedince na osnovu ponašanja odobrenog u državi.

Pored toga, cenzura uspostavljena uz pomoć vještačke inteligencije dodatno učvršćuje kontrolu vlasti, jer ima mehanizme da oblikuje online diskurs po mjeri vladine politike ili da sistematski utišava političku opoziciju.

Nasuprot tome, demokratske zemlje koriste vještačku inteligenciju za promociju transparentnosti, građanskog angažmana i efikasnog upravljanja, a jedan od primjera je Estonija, sa svojim pionirskim modelom e-uprave, koja uz pomoć AI transformiše javnu administraciju kroz automatizaciju donošenja odluka, smanjenje birokratije i povećanje odgovornosti vlade. Međutim, izazov za demokratije je kako iskoristiti efikasnost vještačke inteligencije, a istovremeno izbjeći opasnost od toga da se klizne u prekomjerni nadzor ili etičke kompromise.

Propaganda, dezinformacije i regulativa

Propagandne i dezinformacione kampanje kreirane uz pomoć AI postale su moćno geopolitičko oružje zahvaljujući sposobnosti da preoblikuju prirodu uticaja i sukoba u digitalnom dobu. Tehnologija koja se koristi za deepfake – mogućnost da se nečije lice ili glas dodaju drugoj osobi u videu, tako da izgleda i zvuči stvarno, iako to nije – sada omogućava besprijekorno kreiranje hiperrealističnih, ali potpuno lažnih videozapisa, što predstavlja ozbiljnu prijetnju demokratskoj stabilnosti zbog manipulisanja onim što javnost ima priliku da percipira i da joj se plasira u obimu koji do sada nije bio moguć. Primjer ruskih dezinformacionih napora, posebno tokom predsjedničkih izbora u SAD 2016. godine, pokazuje kako vještačka inteligencija može da se koristi kako bi se izobličio politički pejzaž i podrivalo povjerenje u institucije.

Domet AI, međutim, nadilazi deepfake tehnologiju, jer AI chatbotovi i algoritamski pojačane dezinformacije šire neistine brzinom i obimom koji čine tradicionalne metode provjere činjenica prilično neefikasnim. Brojne vlade i tehnološke platforme kao odgovor na to ulažu u protivmjere za otkrivanje i razbijanje mreža lažnih vijesti, takođe bazirane na vještačkoj inteligenciji, iako u toj borbi neprijateljski AI evoluira jednako brzo, predstavljajući stalnu i rastuću prijetnju brojnim procesima i ekosistemima, uključujući i integritet izbora.

Zbog toga je digitalni suverenitet – sposobnost nacije da kontroliše svoju digitalnu infrastrukturu, AI kapacitete i upravljanje podacima – postao ključni stub geopolitičke strategije. Evropska unija kroz Zakon o AI nastoji da uvede strukturisani nadzor, kategorizujući AI rizike i zahtijevajući transparentnost u visokorizičnim aplikacijama, dok, nasuprot tome, Kina ima jednu od najstrožih i najzatvorenijih AI politika na svijetu, dajući prioritet nacionalnoj bezbjednosti i kontroli informacija kako bi učvrstila autoritet države. SAD, s druge strane, naginju tržišno orijentisanom pristupu, naglašavajući inovacije i minimalnu regulaciju kako bi zadržale tehnološku nadmoć.

Različita shvatanja uloge regulatora upravo i jesu ono što produbljuje globalni AI raskol tako da autoritarni režimi favorizuju strogu kontrolu i upotrebu vještačke inteligencije za nadzor i cenzuru, dok se demokratske zemlje bore s izazovom podsticanja inovacija bez ugrožavanja etičkih standarda. U tom smislu će i ishod ove borbe odrediti budućeg AI lidera, definišući koje nacije će dominirati razvojem i primjenom ključnih tehnologija i ko će na kraju upravljati globalnom ekonomijom koju sve više pokreće i oblikuje AI industrija.

Međunarodne organizacije, uključujući Ujedinjene nacije i G7, aktivno rade na uspostavljanju okvira upravljanja koji osiguravaju odgovoran razvoj vještačke inteligencije, dok principi OECD-a, koje su usvojile 42 države, naglašavaju pravičnost, transparentnost i odgovornost, postavljajući osnov za etičke prakse u ovoj oblasti. Inicijativa UN-a "AI for Good" (AI za dobrobit) ima za cilj iskorišćavanje potencijala ove tehnologije za unapređenje kvaliteta života, dok G7 razvija politike za suzbijanje sajber prijetnji i zlonamjerne upotrebe AI.

Međutim, globalni odgovor na probleme u ovoj sferi izuzetno je fragmentisan. Kina i Rusija se opiru okvirima AI etike za koju se zalažu prije svega evropske zemlje, predlažući alternativne regulative koje su u skladu s njihovim geopolitičkim interesima. Ključni izazov s kojim se suočava međunarodna zajednica jeste stvaranje univerzalno prihvaćenog regulatornog sistema – onog koji balansira između nacionalnog suvereniteta i globalne bezbjednosti, inovacija i odgovornosti, konkurencije i saradnje, zbog čega borba za upravljanje AI nije samo pitanje pravila, već ono što će odrediti ko će zapravo oblikovati budućnost vještačke inteligencije.

Preoblikovanje odbrambenih saveza i međunarodnih odnosa

Ni vojne strategije nijesu sfera na čije oblikovanje vještačka inteligencija nema značajan uticaj – zapravo, ona je sve zastupljenija i na ovom planu. NATO integriše ovu vrstu tehnologije u analizu obavještajnih podataka, autonomno naoružanje i operacije sajber odbrane, a strategija ovog vojnog saveza za AI, predstavljena 2021. godine, naglašava njeno odgovorno korišćenje u odbrani, ublažavanje prijetnji neprijateljskih tehnologija iz ove sfere i unapređenje donošenja odluka na bojnom polju. Spremnost Alijanse na nove prijetnje dodatno jačaju dronovi za nadzor pokretani na bazi vještačke inteligencije, prediktivna analitika i napredni sistemi sajber odbrane tako što obezbjeđuju agilniju i efikasniju vojnu infrastrukturu.

Kina, međutim, koristi inicijativu „Pojas i put“ (BRI) 2.0 za proširenje svog geopolitičkog uticaja kroz digitalnu ekspanziju. Pametni gradovi u kojima postoji visok nivo zastupljenosti tehnoloških rješenja kojima se upravlja uz pomoć vještačke inteligencije, najsavremeniji nadzorni mehanizmi i veliki infrastrukturni digitalni projekti ubrzavaju kineski tehnološki uticaj širom Azije, Afrike i Evrope, zbog čega postavljanje 5G mreža kompanije Huawei zasnovanih na AI i naprednih sistema prepoznavanja lica kompanije SenseTime širom svijeta izaziva zabrinutost zbog rizika digitalne zavisnosti od kineske tehnologije, kao i mogućeg narušavanja suvereniteta podataka.

Kao odgovor, zapadne sile razvijaju kontrainicijative kako bi ograničile kinesku ekspanziju u ovoj sferi, pa je EU pokrenula inicijativu Global Gateway, dok SAD predvode program Build Back Better World (B3W) kako bi ponudile alternativne infrastrukturne i digitalne investicije, jačajući demokratske vrijednosti u globalnom upravljanju ovom tehnologijom.

Sajber diplomatija postala je ključno bojno polje i to na način da primjena vještačke inteligencije igra centralnu ulogu u saradnji u postizanju sajber-bezbjednosti, digitalnim pregovorima i odvraćanju sajber napada. Smjernice o sajber ratovanju vođenom uz korišćenje AI pruža Tallinn Manual 2.0, ali postizanje međunarodnog konsenzusa o regulaciji ovih operacija i dalje ostaje najveći izazov na širem planu, jer duboko ukorijenjeni problemi povjerenja i dalje ometaju međunarodnu saradnju.

AI se, izvan okvira konflikta, sve više koristi i kao alat za izgradnju mira, nudeći prediktivnu analitiku za prevenciju sukoba, posredovanje u realnom vremenu tokom diplomatskih pregovora i poboljšanje odgovora na krize. Takođe, sistemi za prevođenje bazirani na AI premošćuju jezičke barijere u međunarodnoj diplomatiji, dok humanitarne inicijative zasnovane na ovoj tehnologiji optimizuju pružanje pomoći i raspodjelu resursa u kriznim zonama.

Ono što, uprkos zadivljujućem razvoju sposobnosti ove tehnologije ipak zabrinjava je činjenica da je porast upotrebe AI u svim oblicima rivalstava i sukoba, od međunarodne trgovine, preko diplomatije, do ratovanja, uglavnom neregulisan, posebno jer ne postoji globalni standard, već se i regulativa donosi i primjenjuje na užem planu, što velikim silama ostavlja mogućnost da kroz regulativu koju same uvedu stvore dodatni prostor za nametanje sopstvenog uticaja. Najozbiljnija prijetnja u tom smislu su odsustvo jasnih međunarodnih sporazuma o kontroli naoružanja kojim upravlja AI, kao i rizik od eskalacije i nenamjernih sukoba.

----------

Reference:

Bostrom, N. (2014). Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies, Oxford University Press.

Brundage, M., Avin, S., et al. (2018). "The Malicious Use of Artificial Intelligence: Forecasting, Prevention, and Mitigation", Arxiv Preprint.

National Security Commission on Artificial Intelligence (2021), Final Report.

Scharre, P. (2018). Army of None: Autonomous Weapons and the Future of War. W.W. Norton & Company.

Creemers, R. (2022). China’s Social Credit System: AI and Surveillance in Governance. AI & Society. DOI: 10.1007.

Chivot, E., & Castro, D. (2019). The Case for AI in Government. Center for Data Innovation.