Tri decenije od „Antibirokratske revolucije“ u Crnoj Gori i (samo)poništenja državnosti

Piše: Milivoj Bešlin

Protekle su pune tri decenije od tzv. antibirokratske revolucije (1989) u kojoj je Crna Gora i svojom voljom, posle Vojvodine i Kosova, pala kao žrtva Miloševićeve agresivne i populističke politike.

U proteklih trideset godina srpsko-crnogorski odnosi prošli su sve faze od iracionalne bliskosti i saučesništva u ratu, do ozbiljnog državnog, ideološkog i (geo)političkog sukobljavanja.

Posmatrajući poslednje mesece prethodne godine, izjave vladajućih i opozicionih političara u Srbiji, kao i tretman Crne Gore u beogradskim medijima, očito je da vreme racionalnog dobrosusedstva još nije došlo.

Državnost izgubljenu na tzv. Podgoričkoj skupštini (1918) Crna Gora je povratila zahvaljujući antifašističkoj borbi svih njenih naroda, započetoj Trinaestojulskim ustankom, najmasovnijim otporom fašizmu, u odnosu na broj stanovnika, u porobljenoj Evropi.

Odlukama državno-konstitucionalnog Drugog zasedanja AVNOJ-a (1943) priznato je pravo Crnogorcima da će biti konstituens (tvorac) buduće federativne Jugoslavije.

Iz te činjenice i prava na samoopredeljenje crnogorskog naroda proisteklo je i formiranje federalne države Crne Gore kao dela nove Jugoslavije.

Završetak konstituisanja države Crne Gore odvijao se na Crnogorskoj antifašističkoj skupštini 1944. i 1945. kada je obnovljena država dobila svoju narodnu vladu i skupštinu. Sve do pred kraj 80-ih godina 20. veka, Crna Gora je bila ravnopravni činilac socijalističke Jugoslavije sa pravom veta na sve odluke federacije.

Bilo je to vreme ubrzane modernizacije i razvoja – najintenzivnijih u novijoj crnogorskoj istoriji. Kako pokazuju savremena istraživanja, društveni, ekonomski, naučni i kulturni razvoj nije bio praćen i dovršetkom konstituisanja crnogorskog nacionalnog identiteta.

Nacional-identitarna dihotomija, crnogorstvo srpskog korena, nikada nije prestala da postoji. Svaki pokušaj da se dovrši konstituisanje crnogorskog nacionalnog identiteta, uključujući i crkveno pitanje, zaustavljan je rigidnim partijskim  odlukama u kojima je ekskluzivno nacionalno crnogorstvo stavljano u isti rang sa srpskim nacionalizmom.

U to vreme jedna od najosetljivijih pitanja bila je izgradnja Njegoševog mauzoleja na Lovćenu. Razmere otpora u Srbiji krajem 60-ih i početkom 70-ih godina mogle su se meriti samo sa nacionalnom histerijom među humanističkom inteligencijom, ali i u delu srpskih komunista.

Bitka za nacionalnu kulturu u Crnoj Gori posebno je bila intenzivna 70-ih i 80-ih godina prošlog veka. Ipak, srednja linija i oklevanje da se dovrši konstituisanje crnogorskog nacionalnog identiteta teško se osvetilo samim crnogorskim komunistima. Naravno, da su se upustili u neizvestan proces, ne znači da bi ga i uspešno završili.

Nasilni pohod novoustoličenog lidera srpskih komunista Slobodana Miloševića na autonomne pokrajine – Vojvodinu i Kosovo, završen je destrukcijom pokrajina tokom 1988. godine.

Savezni vrh je ostao je neutralan, iako je bio u obavezi da štiti ustavna prava autonomnih pokrajina kao elemenata jugoslovenskog federalizma. Na red je došla Crna Gora kao četvrti glas u osmočlanom Predsedništvu SFRJ, čiju kontrolu je Milošević želeo da preuzme.

Delovanje srbijanske tajne policije i medijska ofanziva rasplamsalog srpskog nacionalizma na Crnu Goru pokazali su se kao moćan sinkretizam protiv koga, već delegitimisano crnogorsko rukovodstvo i anahroni i rigidni partijski mediji, koji su i dalje delovali u okvirima starih matrica – nisu imali odgovor. Politička homogenizacija na platformi srpskog nacionalizma u usponu, izvela je na ulice široku koaliciju idejno, politički i klasno šarolikih ljudi. Posle najvećeg mitinga u Titogradu, 11. januara 1989. ostavke su podneli svi crnogorski čelnici.

Najmanju jugoslovensku republiku počeli su da vode Miloševićevi lojalisti, uglavnom regrutovani sa Univerziteta Crne Gore, odnosno njegovog partijskog komiteta (Momir Bulatović, Milo Đukanović, Ljubiša Stanković, Milica Pejanović Đurišić, Svetozar Marović...), ali i stari staljinistički kadrovi bezuslovno odani Beogradu, poput Branka Kostića i Rista Vukčevića.

U presudnim odlukama na Predsedništvu SFRJ kada se odlučivalo o sudbini države, Crna Gora poslušno sledi Miloševićev destruktivni kurs. Prelomna tačka bila je Haška konferencija 1991. i odluke Badinterove arbitražne komisije.

Granice između jugoslovenskih republika, državne su granice; pravo na samoopredeljenje naroda je dopušteno, ali bez promene međurepubličkih granica, koje su bile državne, jer su jugoslovenske republike bile federalne države. Jugoslavija se mogla razdružiti mirno i legalno samo uz poštovanje principa nepromenjivosti republičkih granica.

Bilo je to, posmatrano i iz današnje parspektive, besprekorno razumevanje suštine jugoslovenskog federalističkog ustrojstva. Predsednici pet republika su potpisali Haški dokument. Među njima i tadašnji predsednik Crne Gore, Momir Bulatović.

Samo je predsednik Srbije, Slobodan Milošević, bio protiv. On je do tada već stavio pod kontrolu, u velikoj meri srbiziranu JNA, čime je direktno popločan put u ratni pohod. Crnogorski predsednik, koji je u Hag leteo iz Beograda, bez pristanka je odvezen u Prag, kako bi zakasnio na konferenciju i bio sprečen da potpiše mirovni dokument.

Kako je diverzija doživela neupeh, a Bulatović potpisao plan, zvanična Srbija je izvršila pritisak na njega nakon povratka u Beograd, kada je, suočen sa pretnjama i ucenama, ubrzo povukao potpis sa istorijskog dokumenta. Potez koji nije ponizio samo visokog potpisnika, već i državu koju je vodio i reprezentovao. I navedeni potez je svedočio da su se odluke donosile u Beogradu, a u Crnoj Gori su bile samo formalno ferifikovane.

 Sledila je jedna od najvećih kompromitacija u modernoj crnogorskoj istoriji. Napad Srbije i Miloševićeve JNA na Hrvatsku, crnogorski rezervisti prate pljačkom Konavala i dubrovačkog zaleđa. Ipak, za ratni zločin granatiranja srednjovekovnog grada pod zaštitom UNESCO-a, odgovornost je snosio zvanični Beograd, jer su generali JNA, pre svih Pavle Strugar, naredbe primali od vrha Srbije i JNA. Epizoda koja se u Srbiji namerno zaboravlja i optužuje isključivo Crna Gora.

Takođe i mobilizacija građana Crne Gore i njihovo upućivanje na linije fronta u Hrvatskoj je vršeno bez znanja crnogorskog rukovodstva. Ipak, napad na Konavle i pljačka, uprkos potonjim izvinjenjima (predsednik Milo Đukanović 2000. godine) i plaćanju ratne odštete, ostaje paradigma moralnog prekršaja koju istorija ne zaboravlja.

I dok je Hrvatska gorela u ratu, a Bosna i Hercegovina ulazila u ratni pakao, Srbija i Crna Gora, u nemogućnosti da silom zadrže sve ostale u Jugoslaviji pod Miloševićevom dominacijom, formirale su 27. aprila 1992. državu pod imenom „Savezna Republika Jugoslavija“.

Zajednica koja je nosila lažno ime svoje žrtve nije bila međunarodno priznata, a nazivana je, prema mestu u kome je pisan njen Ustav, i „žabljačkom tvorevinom“. Već na prvom koraku, iako je Ustav predviđao da dve ključne pozicije – predsednik i premijer ‒ ne mogu biti iz iste federalne jedinice, princip je prekršen.

I predsednik Dobrica Ćosić i premijer Milan Panić bili su Srbi. Disproporcionalna tzv. SRJ sve vreme je pokazivala da je suštinski i disfunkcionalna.

Do 1993. godine odnosi dva rukovodstva su relativno skladno funkcionisala, uz podrazumevajuću podređenost Crne Gore. Međutim, kada je u svom ekspozeu iste godine, premijer Milo Đukanović pomenuo kao cilj – ekonomsku samoodrživost Crne Gore, nedostižan za sve vreme moderne crnogorske istorije, u Beogradu su upaljene crvene lampice.

Uticajna Miloševićeva supruga, koja je u populističko-nacionalističkom magazinu Duga pisala opskurne dnevnike, počela je da piše o zlom i prevrtljivom političaru na vlasti. Upućeni su lako prepoznali „svilen gajtan“ namenjen Đukanoviću.

Od tada, prema sličnom modelu i bez prestanka, decenijama traje kriminalizacija crnogorskog lidera. Režimi i ljudi u vrhu Srbije su se menjali, ali matrica medijske i političke demonizacije Mila Đukanovića nije prestala do danas. Možda je bolje od drugih navedeni trend izražen rečenicom skovanom u Beogradu na desetogodišnjicu obnove državne nezavisnosti (2016): „Jednoga dana Đukanovića neće biti i sve u Crnoj Gori opet će biti srpsko.“

I među ogorčenim protivnicima, u njemu je prepoznata personifikacija trajanja crnogorske državnosti i obnove nezavisnosti, ali i učvršćenja samosvesti u društvu, koje je počelo da veruje da može o sebi da odlučuje suvereno i bez patronata Srbije.

Posle Dejtonskog mira (1995) oslabljeni Milošević uverljivo gubi lokalne izbore u Srbiji 1996. godine, odbija da prizna poraz i čini veliku izbornu krađu. Stotine hiljada građana Srbije tri meseca je protestvovalo, a podrška je za većinu neočekivano stigla iz samog vrha susedne republike. U intervjuu opozicionom nedeljniku Vreme, crnogorski premijer Milo Đukanović je izjavio da je Milošević „prevaziđeni političar“ i da je vreme da ide sa vlasti.

Bio je to snažan impuls političkoj, državnoj i nacionalnoj emancipaciji Crne Gore i početak teške i neizvesne bitke za preživljavanje i samog Đukanovića. Prirodne saveznike crnogorska vlast je potražila u demokratskoj opoziciji u Srbiji, kojoj je pružala široku medijsku i finansijsku podršku, kao i utočište i zaštitu od Miloševićevih „eskadrona smrti“.

Raskol unutar jedinstvenog DPS-a 1997. sa dalekosežnim posledicama, omogućio je Miloševićevom režimu da se uključi kao arbitar u unutarcrnogorska zbivanja. Pobeda Mila Đukanovića najpre u vladajućem DPS-u, a potom i na predsedničkim izborima, oktobra 1997. zaoštrila je odnose Srbije prema Crnoj Gori do usijanja.

Eksponent Miloševićeve agresivne politike, u cilju nipodaštavanja i političke neutralizacije Crne Gore, postala je vojska tzv. SRJ i novostvorena unitaristička i prosrpska partija – SNP na čijem čelu je bio dotadašnji predsednik republike, Momir Bulatović.

Medijska kampanja protiv Mila Đukanovića, njegova satanizacija i kriminalizacija dostizala je gebelsovske razmere u režimskim beogradskim medijima. Ipak, prvi mirnodopski poraz Miloševića odigrao se u Crnoj Gori, koju nije uspeo da pokori.

Protiv volje legalnih i legitimnih institucija federalne jedinice Crne Gore, Slobodan Milošević, koji je od 1997. bio na funkciji predsednika tzv. SRJ, predložio je za premijera savezne vlade Momira Bulatovića. Od tada Crna Gora evolutivno povlači svoje predstavnike iz saveznih institucija koje će ubrzo postati rezervoar za namirenje ličnih i političkih ambicija poraženog (promiloševićevskog) autoritarnog krila DPS-a, sada pod imenom SNP.

Ovaj proces je bio važan korak u zaokruživanju crnogorske državnosti, koja još uvek nije bila zvanični programski i politički cilj crnogorskog vrha. Miloševićeva Srbija, poražena u ratovima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, osujećena u planu da vojno zauzme i sa susedima podeli Makedoniju, nije se mirila sa „gubitkom“ Crne Gore i vraćanjem crnogorske identitetske samosvesti.

U nemogućnosti da legalno porazi većinsku Crnu Goru koju tada predvodi reformisani i prozapadni DPS, uz podršku manjih dojučerašnjih opozicionih stranaka, Srbija je pokušala da navedene ciljeve ostvari nasiljem i pokušajem izazivanja krvoprolića.

Najpre su Miloševićevi lojalisti, okupljeni oko Momira Bulatovića i novostvorene SNP, sada potpuno zavisni od Srbije, pokušali da pučem zauzmu crnogorske institucije, u nasilnim demonstracijama koje su kulminirale u januaru 1998. godine.

Iako je izborni poraz, u oktobru prethodne godine, najpre mirno priznat u Bulatovićevom štabu, jutarnja naredba iz Beograda je glasila drugačije. Januarsko krvoproliće je izbegnuto, po cenu velikog broja povređenih crnogorskih policajaca.

Sledeće 1999. godine, zbog raširene represije i zločina Miloševićevih snaga prema civilima na Kosovu, tokom borbi sa pripadnicima OVK, usledilo je NATO bombardovanje Srbije i Crne Gore. Bila je to prilika da se manja članica fiktivne federacije politički i bezbednosno potčini u vreme delovanja ratnog stanja, kao i da se uguše slobodoumni i prozapadni crnogorski mediji.

U to vreme, Bulatović kao eksponent Miloševićeve agresije na Crnu Goru i kao nelegalni savezni premijer, izgovara poznatu pretnju da će se crnogorski MUP staviti pod kontrolu Miloševićeve vojske ili ga „neće biti“. Artiljerijske cevi vojske tokom ratnog stanja bile su okrenute prema crnogorskim gradovima, a zloglasni Sedmi bataljon vojne policije, sastavljen od aktivista prosprskih partija, služio je za pretnje i represiju nad građanima Crne Gore.

Ipak, uprkos brojnim pretnjama i situacijama koje su bile na korak od sukoba, crnogorska vlast je igrajući na ivici noža sa nadmoćnijom silom pod kontrolom Miloševićeve Srbije, uspela da sačuva građanski mir, ali da ne ustukne i ne preda ni jednu od nadležnosti ili institucija Crne Gore.

Kako bi se umanjio ekonomski i fiskalni pritisak iz Beograda, zvanična Crna Gora je u novembru 1999. kao paralelno sredstvo plaćanja uvela nemačku marku, što će voditi do formiranja Centralne banke, dve godine kasnije.

Tokom NATO bombardovanja, zabeležen je i redak akt humanosti na balkanskom prostoru. Miloševićev aparat terora vršio je masovno etničko čišćenje kosovskih Albanaca. Nesrećni ljudi, pre svega civili, bežali su u Albaniju, Makedoniju i Crnu Goru.

Crnogorska država i društvo su naprežući svoje kapacitete preko svake mere prihvatili blizu 140.000 izbeglica, teško oboriv rekord u odnosu na broj stanovnika Crne Gore. Do tada je kao vid pritiska na Crnu Goru, Srbija prekinula trgovinski i platni promet, zatvorivši joj i spoljne granice prema susedima (koristeći vojne resurse) i unutrašnju granicu prema Srbiji.

Stavljanje Crne Gore u okruženje, sprečavanje njenih građana da putuju bez dozvole nelegalnih saveznih organa, sprečavanje ulaska čak i humanitarne pomoći – nije slomilo crnogorski državni vrh. Miloševićeva strategija je bila jasna – staviti Crnu Goru u totalnu izolaciju i pod teretom ogromnog broja albanskih izbeglica sa Kosova izazvati haos u Crnoj Gori i prisilno je disciplinovati.

Najzad, poslednji udar iz Beograda na Crnu Goru desio se 6. jula 2000. kada su bez podrške i znanja legalnih i legitimnih predstavnika Crne Gore promenjeni Ustav tzv. SRJ i izborni zakoni. Država je unitarizovana, crnogorska posebnost faktički ukinuta, a do tada makar formalna federalna jedinica svedena je na 27. izbornu jedinicu Srbije.

Zbog svega toga i uprkos snažnom pritisku međunarodne zajednice, zapadnih zemalja u prvom redu, zvanična Crna Gora je bojkotovala nelegalne savezne izbore u septembru 2000. godine. Slobodan Milošević i njegova partija na njima su poraženi, a u krnjem saveznom parlamentu, pobednici iz Demokratske opozicije Srbije prave koaliciju sa Miloševićevim eksponentima iz Crne Gore.

Posle pada režima Slobodana Miloševića u Srbiji, politički vrh Crne Gore na čelu sa Milom Đukanovićem je 2001. kao svoj strateški cilj postavio državno pitanje i nezavisnost Crne Gore.

Konstituisan je široki pokret u društvu koji su osim DPS-a, koji je promenio program, činile i stare suverenističke partije SDP i LSCG, ali i brojne institucije građanskog društva, kulture, nevladine organizacije, ugledni intelektualci, prozapadni i antiratni mediji.

Takav stav naišao je na veliko neodobravanje i novih demokratskih vlasti u Srbiji, posebno novoizabranog predsednika tzv. SRJ, Vojislava Koštunice, njegovog okruženja i medija bliskih krnjim saveznim institucijama. Koštuničino vehementno protivljenje crnogorskim suverenističkim težnjama, bilo je posebno aktuelizovano zbog ideološke koncepcije – novog srpskog nacionalizma (tzv. demokratski nacionalizam), čije su glavne pretenzije bile usmerene, kao i u Miloševićevo vreme, prema Crnoj Gori i BiH. Promenjeni su delimično metodi.

Isključena je upotreba sile i za pretenzije prema Crnoj Gori, ovoga puta, Beograd je pokušao da pridobije zapadne zemlje kao  saveznike. Neke konstante nisu menjane.

Negativna kampanja protiv Crne Gore, njenih institucija i posebno njenog predsednika, Mila Đukanovića, ponovo se aktivirala u beogradskim medijima. Drugi centar uticaja u Srbiji, oko premijera Zorana Đinđića, pokazivao je veće razumevanje za crnogorske težnje ka potpunoj obnovi državnosti i međunarodnog priznanja.

U njegovom slučaju, nad dubinskim razumevanjem srpsko-crnogorskih odnosa i potrebi njihove temeljne rekonstrukcije i raskidanje sa nacionalističkim težnjama Srbije, prevladao je politički pragmatizam, kako bi se što pre skinulo sa dnevnog reda sporno pitanje.

Nepoštovanje stavova Crne Gore, nasilje, pretnje, ucene, pritisci i nipodaštavanje koji su karakterisali jednodecenijsko iskustvo u disproporcionalnoj dvočlanoj federaciji (1992‒2001) opredelilo je crnogorsku vladajuću elitu da se upusti u državni projekat u vrlo nepovoljnim međunarodnim okolnostima.

Zadržavanje Crne Gore u novoj atipičnoj zajednici sa Srbijom bio je način da zapadne zemlje, makar privremeno, reše status odmetnute bivše pokrajine Kosovo. I u Srbiji i u Evropskoj uniji od Crne Gore se očekivalo da čeka, protivno većinskoj volji društva, da odloži rešavanje svog državnog pitanja i tako i dalje bude talac nesposobnosti Srbije da upravlja krizama koje je Miloševićev režim, poslednje decenije 20. veka, započeo.

Neugasla pretenzija Srbije da se Crnom Gorom i dalje upravlja iz Beograda, pred zapadnim saveznicima je zaodevana u brigu o budućem statusu Kosova.

Posle 2000. dolazi do niza crnogorskih inicijativa o regulisanju međusobnih odnosa na novim osnovama, koje je Srbija odbacivala, da bi se prekretna tačka u srpsko-crnogorskim odnosima odigrala 14. marta 2002. kada je potpisan Beogradski sporazum kojim je konstituisana Državna zajednica Srbije i Crne Gore.

Novim nazivom zajedničke države ime „Jugoslavija“, koje je Miloševićev režim zloupotrebljavao punu deceniju nakon prestanka postojanja jugoslovenske države, otišlo je u istoriju. Značajan broj građana Crne Gore, ali i Srbije, koji se identifikovao sa tim imenom, tek tada je postao svestan da Jugoslavije više nema. Beogradskim sporazumom, koji je potpisan uz evropsko posredništvo, Crna Gora je dobila međunarodnu garanciju prava da nakon tri godine od usvajanja Ustavne povelje (2003), na referendumu preispita želju da ostane u zajedničkoj državi.

I dok je u Crnoj Gori pripreman referendum, Srbija se okrenula starim metodama, kada su desno-nacionalističke snage odnele pobedu, nakon ubistva premijera Zorana Đinđića (2003). Finansijski centri moći, bliski novom premijeru Koštunici, rasuli su milione eura po Crnoj Gori kako bi vodili kampanju protiv državne nezavisnosti. Beogradski mediji stavljeni su u funkciju brutalne anticrnogorske propagande.

Otac novoizabranog predsednika Srbije i Demokratske stranke, akademik SANU Ljubomir Tadić, stao je u Beogradu na čelo Pokreta za zajedničku državu i prednjačio u oštroj, nacionalističkoj kampanji protiv crnogorskih vlasti. Uprkos teških finansijskih, medijskih i obaveštajnih pritisaka iz Srbije, uprkos nezabeleženom uslovu EU da za većinu nije dovoljno da glasa polovina upisanih plus jedan birač, već 55% birača, Crna Gora je 21. maja 2006. na demokratskom referendumu, koji je ocenjen kao jedini liberalan na postjugoslovenskom prostoru, izborila pravo na vlastitu državu i međunarodno priznanje.

Predsednik Srbije Boris Tadić je čestitao većinskoj i prozapadnoj Crnoj Gori, dok čestitka ultranacionalističkog premijera Srbije Vojislava Koštunice nikada nije stigla. Indikativno je da se građani Srbije nisu izjasnili o državi u kojoj žele da žive – oni su državu dobili zahvaljujući većinskoj volji građana Crne Gore.

Dve godine kasnije, nakon proglašenja nezavisnosti Kosova (2008), Koštunica gubi izbore, a vlast u Srbiji preuzimaju demokrate Borisa Tadića u koaliciji sa Miloševićevim SPS-om. Iako se očekivalo poboljšanje odnosa dve suverene države – to se nije desilo.

Proglasivši Srbe u Crnoj Gori, autohtone stanovnike te države, za dijasporu Srbije, koju njegova država ima obavezu da štiti, Tadić je teško narušio odnose dveju država. Dokument nazvan „Nacionalnom strategijom“ iz 2011. kolokvijalno nazvan i „Memorandum 2“, predviđao je uplitanje Srbije u unutrašnje prilike Crne Gore.

Tajkuni bliski Tadiću, kao i njegov ambasador Zoran Lutovac izdašno su finansijski i medijski podržavali destruktivne i antidržavne, uglavnom, nasilne akte nacionalističke prosrpske opozicije u Crnoj Gori. Boris Tadić je pribegao i metodama iz Miloševićevog vremena u političkoj i medijskoj kriminalizaciji vrha Crne Gore.

Anticrnogorska i antiđukanovićevska kampanja već je bila konstanta u beogradskim medijima, a kulminirala je kada je Crna Gora priznala Kosovo, nakon čega je Tadić proterao crnogorsku ambasadorku iz Beograda (2008). Desetine država koje su pre toga priznale kosovsku nezavisnost nisu imale tretman kao Crna Gora.

Na intenzivirane političke pritiske i pretenzije iz Srbije, crnogorski premijer Đukanović odgovara uspostavljanjem zvanične komunikacije sa donedavnim čelnicima radikala koji su okrenuli leđa Šešelju. Naime, 2011. Milo Đukanović je u Podgorici primio čelnike novoformirane Srpske napredne stranke, Tomislava Nikolića i Aleksandra Vučića, koji će sledeće godine preuzeti vlast u Srbiji, posle poraza i političkog sloma Tadića i Demokratske stranke.

Prvih godina naprednjačke vlasti odnosi Beograda i Podgorice su delovali veoma harmonično, a u Podgorici, željnoj mira posle turbulentnih decenija sa Srbijom, čak je i skovana formulacija o „najboljim odnosima“ između dve države. Posle dve i po decenije gotovo je zaustavljena i kampanja satanizacije i Crne Gore i Mila Đukanovića u beogradskim medijima.

Međutim, imperijalna logika srpskog nacionalizma koja zakonomerno najpre posegne za Crnom Gorom (i Bosnom i Hercegovinom), pojavila se nakon nekoliko godina naprednjačke vlasti, koja se vratila starim metodama, kako su se urušavala predizborna obećanja o boljem životu građana Srbije.

Već 2016. u finišu procedure za crnogorsko članstvo u NATO, grupa srpskih i ruskih državljana, među njima i najviši penzionisani policijski dužnosnici Srbije su u oktobru pokušali da izvedu državni udar na dan parlamentarnih izbora u Crnoj Gori.

Zavera je otkrivena, a sam premijer Srbije, Vučić, u to vreme je potvrdio navode i saznanja crnogorskih bezbednosnih struktura. Ipak, Srbija je odbila da izruči Crnoj Gori lica osumnjičena za saučesništvo u pokušaju izvršenja terorističkog čina. Odnosi dve države vidno su se pokvarili i nakon crnogorskog punopravnog članstva u NATO savezu.

Tokom 2017. srpsko-crnogorski odnosi išli su silaznom putanjom, da bi najnižu tačku dostigli u 2018. godini, kada su iz Srbije sipane najteže optužbe i uvrede na račun i Crne Gore i ponovo Mila Đukanovića lično. Najdalje je otišao srpski patrijarh koji je položaj Srba u Crnoj Gori uporedio sa zločinačkom NDH, a veliki broj zvaničnika i vlasti i opozicije, kao i beogradskih medija je stao iza skandalozne izjave Irineja Gavrilovića.

Od proleća 2018. pa do kraja godine, naslovnice beogradskih listova su najčešće kao figuru neprijatelja stavljale Crnu Goru i Đukanovića, kome su crtani Hitlerovi brkovi i fotomontažom mu „odevana“ nacistička uniforma, uz najvulgarnije verbalne pogrde.

Kada se jednog dana otvore arhivi, neki budući istoričari će moći da utvrde da li je ponovno trovanje odnosa sa Crnom Gorom bio autentični interes i odluka Srbije ili je Srbija bila tek poluga za pritisak na Crnu Goru koji je dolazio sa Istoka.

Ipak, jednu zakonomernost je lako utvrditi. Svaki put kada bi se Crna Gora ponela kao država, štiteći vlastite interese ili kada bi povukla potez koji je išao u pravcu jačanja identitetske samosvesti, sledila je paternalistička i nacionalistička reakcija iz Srbije. Iluzorno bi bilo očekivati značajnije poboljšanje odnosa dve države.

Od Vučićevih naprednjaka, toksičniji odnos prema Crnoj Gori imaju i nacionalistički (dominantni) deo srpske intelektualne elite, crkveni kler i skoro čitava relevantna opozicija u Srbiji. Funkcionalizacija Srba u Crnoj Gori, njihova (zlo)upotreba i navodna briga za njihov položaj, tj. patronat nad njima i pokušaji da se njihovi potezi povlače iz Beograda, na štetu države Crne Gore, nepromenjiva je konstanta i vlasti i opozicije u Srbiji.

Uz delimični diskontinuitet u vreme vlade Zorana Đinđića, reč je o trajnom obrascu pritiska na Crnu Goru od Slobodana Miloševića do današnjeg vremena. Ako se istorijski procesi posmatraju u kategorijama dužeg trajanja, reč je o pretenzijama na Crnu Goru koje, bez supstancijalnih promena i sa nešto izmenjenim metodama, traju od 19. veka.

Jedini temeljni diskontinuitet u imperijalno-kolonijalnoj logici i tretiranje Crne Gore kao istinski ravnopravnog subjekta, zabeležen je u vreme kada su Srbijom upravljali Marko Nikezić i Latinka Perović (1968‒1972). Srpski nacionalizam ne želi i neće da vidi Srbe kao ravnopravne u građanskoj i sekularnoj Crnoj Gori. Ideologija srpskog nacionalizma teži da Crnu Goru potčini i preuzme.

Sve dok je država Srbija zasnovana na nacionalizmu kao vladajućoj ideološkoj paradigmi, a takva će biti dok se suštinski ne demokratizuje, pritisak na Crnu Goru neće jenjavati, samo će menjati oblike u pokušaju uspostavljanja kompleksnih matrica dominacije.

Najzad, ako je u nečemu navedeni pritisak urodio plodom, to je činjenica da je, paradoksalno, upravo on bio snažan katalizator za intenziviranje procesa dovršetka izgradnje crnogorskog identiteta u protekle tri decenije.