USTAVNI PATRIOTIZAM – UTOPIJA ILI MANIPULACIJA

Piše: Milorad Popović

Polemički tekst Vladimira Pavićevića o ustavnom patriotizmu, u kojemu i mene spominje, zatekao me je u pisanju knjige, koja se upravo ovom temom bavi u jednom poglavlju. Stoga, ne bih se oglašavao povodom Pavićevićeva teksta, da me aktuelni predsjednik vanparlamentarne partije, Crnogorske, bivši potpredsjednik Nove stranke iz Beograda, bivši poslanik Skupštine Srbije i bivši docent na Beogradskom univerzitetu, nije insinuirao za „etnički inžinjering“, to jest za etnički nacionalizam i šovinizam.

Neću, dakle, naširoko raspredati o opštim mjestima, koje doktor političkih nauka, (ne)namjerno previđa. Na primjer, o razlici između kulturno-istorijskih i političkih determinanti koje su uticale na formiranje i karakter evropskih država-nacija u doba romantizma, u odnosu na useljeničke nacije Sjeverne i Južne Amerike, koje su nastale asimilacijom različitih emigrantskih skupina, heterogenih ne samo po etničkom i jezičkom porijeklu, nego i po rasnim osobinama, što je trajno oblikovalo odjelitu političku misao i praksu: u evropskom kontekstu, kulturološkom i etnogenetskom školom, a u slučaju američkih nacija, teorijom tzv. melting pota, topionice naroda, u kojima odanost ustavnim načelima i teritorijalnoj cjelovitosti čine osnovu patriotizma.

Nije mi, takođe, namjera docenta Pavićevića podučavati, zbog čega je Švajcarska sui generis u odnosu na ostale evropske multinacionalne države, koje su se raspale krajem prošlog stoljeća, poput Sovjetskog Saveza, Čehoslovačke, Jugoslavije, ili su trajno nestabilne zbog autonomističkih i separatističkih težnji manjih nacija, poput Španije, Velike Britanije, Belgije; da li je bilo presudno za unutrašnju stabilnost Švajcarske to što nije bila napadnuta od velikih susjeda – čak ni od nacističke Njemačke – u oba svjetska rata, jer su u njoj egzistirale mnoge međunarodne organizacije, na primjer Crveni krst, svojevremeno i Liga naroda, itd.

Ili, ulaziti u jalovu raspravu o tome može li na Balkanu i u Crnoj Gori zaživjeti ustavni, to jest postnacionalni patriotizam, uprkos tome što je formiranje većine južnoslovenskih nacija kasnilo barem jedan vijek u odnosu na Zapadnu Evropu – raspad Jugoslavije prevashodno je uzrokovan propašću multikulturnog bratstva-jedinstva, koje je ustuknulo pred masovnim nacionalističkim pokretima sa ksenofobnim i agresivnim klero-etničkim nazionalizmima – i kad barem dva lokalna balkanska imperijalna nacionalizma pokazuju pretenzije prema dijelu ili cijeloj teritoriji Crne Gore, i negiraju crnogorsku naciju, kulturu, jezik, autokefalnu crkvu...

Kad me Vladimir Pavićević optužuje za “etnički inžinjering”, on insinuira, ali i pravi elementarnu pojmovnu omašku. Jer, u Crnoj Gori “etnički inženjering”, planiran od strane pravoslavnog Crnogorca ili Srbina, može se odnositi samo na Bošnjake, Albance i Hrvate, u smislu njihovog proćerivanja iz Crne Gore, getoiziranja ili podvrgavanja nasilnih metodama masovne asimilacije. Kad bi se V. Pavićević ozbiljnije pozabavio dokazivanjem mog “etničkog inžinjeringa” našao bi se u grdnoj neprilici, jer ne postoji nijedan pisani ili verbalni iskaz koji bi me mogao povezati s nekom vrstom etničke ili vjerske nesnošljivosti, rasističkog ili šovinističkog odnosa prema pripadnicima ovih nacionalnih zajednica.

Pavićevića očigledno svrbi nešto drugo: on implicitno sugeriše da bih ja da „namaknem“ pedeset ili sedamdeset hiljada Crnogoraca iz redova „etničkih Srba“. Ali, i ovo je contradictio in adjecto, jer, na primjer, Milorad Popović, Vladimir Pavićević i njegov koalicioni partner Bato Carević, kao i mitropolit Amfilohije Radović, pripadaju istoj etniji. Naime, nijedan od nas nije izvanjac, kao i više od devedeset odsto crnogorskih pravoslavaca: doseljavanja iz Srbije, Hercegovine, Bosanske Krajine, Knina, Banije, bila su sporadična I pojedinačna. Stoga, ne može biti riječ o etničkim sporovima i sukobima nego o fenomenu podijeljene nacije.

To jest, unutar našeg malobrojnog etnosa postoje antagonistički pogledi na crnogorsku istoriju, kulturu, zajedničku sudbinu, planove za budućnost. Nacionalistička doktrina prema kojoj su Crnogorci nacionalni Srbi, odnosno specifični istorijski varijetet srpskog nacionalnog korpusa, smatra potenciranje svake nacionalne, kulturološke, državotvorne posebnosti Crnogoraca kao nacionalnu izdaju i „najveću nesreću za srpstvo“. Ova moćna stogodišnja ideologija koja je konsenzualno prihvaćena u tradicionalnoj i savremenoj srpskoj političkoj misli, među njihovom intelektualnom i političkom klasom – Pavićević kao dugogodišnji srpski političar to dobro zna – može se suspregnuti, djelimično odvratiti od agresivnog hegemonizma, samo jačanjem crnogorske nacionalne i državotvorne svijesti, kao i institucija crnogorske države.

Nije ovo samo srpsko-crnogorski specifikum: otkad postoji svijeta i vijeka, u međunarodnim odnosima, u srazu političkih i nacionalnih ideologija, nijedan hegemonistički nacionalizam nije se pacifikovao sam od sebe, niti ga je obeshrabrila suparnička politička ideja, kolikogod bila superiorna, ukoliko (ta ideja) ne posjeduje određenu snagu, ideološku koherentnost i postojanost. Ergo, za Crnogorce na ovom stepenu političke kulture i nacionalne svijesti, nije najopakija ideološka matrica eksplicitno negiranje crnogorske nacije i države, kakvo, na primjer, praktikuju Šešelj, Amfilohije Radović, Andrija Mandić, itd. jer ta će politika uvijek naići na kakav-takav otpor. Pogubnija je tlapnja da se ustavnim, to jest postnacionalnim patriotizmom, može prevazići crnogorska stoljetna podjela, i da je to jedini put opšte građanske emancipacije i trajne stabilnosti, bez obzira na stepen dovršenosti crnogorskog identiteta i prirodu opasnosti od agresivnih hegemonističkih i iredentističkih nacionalizama, čiji su centri izvan Crne Gore. U prilog ovoj tezi navešću nekoliko argumenata.

1. Ideolozi Antibirokratske revolucije – jedne od varijanti “ustavnog patriotizma” pod krinkom velikosrpstva – nijesu napravili etnički inžinjering kao njihovi predšasnici s početka 20. stoljeća, koji su poslije nestanka Kraljevine Crne Gore, htjeli da Crnogorce isele na Kosovo i Makedoniju, nego su se ograničili na brutalnu nacionalnu asimilaciju Crnogoraca, u Crnoj Gori i Srbiji. Ova razuđena i kontinuirana kampanja, koja neprekidno traje do danas, dala je stanovite rezultate: na popisu stanovništva 1981. u Crnoj Gori je živjelo 400.000 nacionalnih Crnogoraca, u Srbiji 147.000, da bi tri decenije kasnije, na popisu 2011. u Crnoj Gori bilo 278.000 a u Srbiji samo 38.000 nacionalnih Crnogoraca! Dakle, nestalo je oko četdreset odsto najmalobrojnije nacionalne zajednice na Balkanu – da se takav slučaj desio nekoj od najmnogoljudnijih evropskih nacija, smatrali bi to nacionalnom katastrofom – i pritom ova populacija nije fizički nestala u nekoj prirodnoj ili ratnoj katastrofi: najveći dio njenih pripadnika nije se, čak, ni pomjerio iz predratnih prebivališta.

No, proces nacionalne diferencijacije nacionalnih Crnogoraca i crnogorskih Srba do danas nije dovršen. Otprilike, jedna trećina Crnogorskih Srba i nacionalnih Crnogoraca i dalje ima dvostruku nacionalnu svijest. Velikosrpski centri moći, kako se približava novi popis stanovništva 2021. godine, svim materijalnim, propagandnim, kulturnim i političkim sredstvima, pokušavaju da stvore situaciju da Srbi na sljedećem popisu budu najbrojnija nacionalna grupacija u Crnoj Gori, da bi u dogledno vrijeme crnogorsku nacionalnost sveli na nivo statističke greške, poput Cincara, Lužičkih Srba, Bunjevaca, Retoromana, Laponaca… Strateški cilj velikosrpske politike je da Crna Gora promijeni nacionalni karakter i postane nova Republika Srpska, sa antizapadnim, velikosrpskim i panslavističkim usmjerenjem. Pošto se pokazalo da direktno negiranje Crne Gore i Crnogoraca ne daje željene rezultate, u potonjih deset godina pokušavaju stvoriti dodatnu konfuziju “nacionalnim pomirenjima, “pobjedama, a ne podjelama”, “ustavnim patriotizmom”…

2. Moja projekcija o neophodnosti stabilizovanja i jačanja crnogorskog nacionaliteta, nije nikakav etnički niti nacionalni inžinjering, koji bi bio usmjeren protiv prava drugih kulturno-političkih entiteta, već ima isključivo odbrambeni karakter: crnogorski kulturno-nacionalni subjektivitet je naslijeđen, on se mijenjao i reciklirao kroz istorijski proces, i danas čini značajan segment ukupnog savremenog identiteta Crne Gore, i u tom pogledu presudno doprinosi opštoj građanskoj emancipaciji i političkoj stabilnosti Crne Gore. No, odbrambeni resursi crnogorskog nacionaliteta relativno su skromni, i zato su duhovna i kulturna obnova, kroz jačanje institucija i kritičke svijesti koja će prevladati staru velikosrpsku školu, conditio sine qua non opstanka, ne samo crnogorske nacije, nego i građanskog društva, pa i same države Crne Gore.

3. Da bi relativizovao velikosrpski nacionalizam koji je glavna opasnost za opstojnost Crne Gore – i implicitno opravdao svoje političko savezništvo s velikosrpskim strankama – V. Pavićević pravi bauka od crnogorskog nacionalizma, koji je inače defanzivan, odbramben, stigmatizovan, stoga i prećerano bojažljiv. (Nema danas nacije i države u Evropi koja bi dopustila da se nekažnjivo najbestijalnije vrijeđaju njene nacionalne i uopšte civilizacijske vrijednosti, kao što je to dopušteno Amfilohiju Radoviću i velikosrpskim političarima u Crnoj Gori). Nema, dakle, bojazni da ću ja, sve i kad bih htio, ugroziti srpska ili nečija drugo nacionalna prava u Crnoj Gori. Zato je neakademski, a i nemoralno, moje zalaganje za jačanje crnogorskog identiteta – koji je pod neprekidnom presijom velikosrpstva – kroz osavremenjavanje kulturno-prosvjetnih institucija i profilisanje kritičke svijesti, s fokusom na dio populacije sa dvojnom nacionalnom sviješću, koja se manipulacijom, proizvođenjem straha od tobožnjeg dukljanstva, ilirstva, katoličanstva, u jednom času odrekla nacionalnog crnogorstva, proglašavati “etničkim inženjeringom”.

Ne treba se, dakle, bojati crnogorskog nacionalizma – ne zato što bi u određenim okolnostima bio manje rigidan i zloćudan od ostalih balkanskih etničkih nacionalizama, nego zbog toga što je trajno ograničen usudom malih brojeva – i da će Crna Gora, poput Srbije ili Hrvatske, postati dominantno crnogorska, to jest da će i u našem ustavu pisati: “ Crna Gora je država crnogorskog naroda i svih građana koji u njoj žive”.( Dobro bi bilo da nam gospodin Pavićević predoči da li se, dok je bio aktivan u srpskom parlamentu, ovako žustro zalagao za ustavni patriotizam u Srbiji, s obzirom na to da je Srbija ustavno definisana kao država srpskog naroda). Ergo, jačanje nacionalne svijesti Crnogoraca ne može ugroziti kulturna, jezička i vjerska prava nacionalnih Srba: niko elementarno razborit neće povjerovati da manje od trista hiljada Crnogoraca, može – sve i da hoće – diskriminisati crnogorske Srbe, koji su dio osmomilionske nacije na Balkanu.

4. Vladimir Pavićević zgrožen je mojim “etničkim inžinjeringom”, koji je suprotan vrijednostima na kojima se temelji zajednica evropskih naroda “kojoj težimo”!? Neki manje obaviješten čitalac mogao bi pomisliti da je ovaj naizgled tankoćutni, zaneseni profesor, onomad stigao iz Ženeve, a ne iz političkog miljea koji je majka svih južnoslovenskih nacionalizama, koji je zapalio cijelu bivšu Jugoslaviju, a na Crnu Goru i dandanas gleda kao na srbijansku provinciju, koja daje “najbolje sokove srpskoj rasi”. K tome, javio se da kritikuje moj “etnički inžinjering” baš u vrijeme kad se, poslije zatišja od nekoliko godina, velikosrpski poluzvanični tabloidni mediji, ministri, profesori i akademici, prosto utrkuju u govoru mržnje, u prezrenju i nipodaštavanju svega u Crnoj Gori što nije podatno velikosrpskoj i panslavističkoj ideologiji.

V. Pavićević mi još podmeće da tvrdim da je ustavni patritizam “štetan”. Naprotiv, nadnacionalno ili postnacionalno jedinstvo temeljeno na demokratsko-liberalnim vrijednostima bilo bi poželjno, ali nije moguće, ne zato što Milenko Perović, Milorad Popović, Nemanja Batrićević, imaju metodološki i empirijski opravdane sumnje u “ustavni patriotizam”, nego zbog toga što ustavni, građanski, postnacionalni patriotizam – kao i civilizacijske osnove na kojima se temelji nezavisna Crna Gora – ugrožavaju njegovi koalicioni partneri koji u Budvi slave aneksiju Crne Gore Srbiji, to jest ponovo prizivaju njeno nasilno prisajedinjenje.

5. Kad bi glavna tema naše polemike bio ustavni patriotizam u Njemačkoj, možda bih se salasio da je liberalno-demokratski I postancionalni koncept ljekovit za ovu veliku naciju, s obzirom na velike trauma i poniženja koja su doživjeli u Prvom i Drugom svjetskom ratu. Još u 19. stoljeću, Gete i Niče ukazivali su na pogubnost njemačkog militarističkog nacionalizma. Možda će narednih pedeset ili sto godina nacije izguti svoju dosadašnju kulturološku i socijalnu funkciju? Možda bi Inicijativa docenta Pavićevića imala neko opravdanje, kolikogod je utopistička u crnogorskom kontekstu, barem kao svojevrsni avangardni gest, da je on svoj polemički mač okrenuo prema svojim sadašnjim koalicionim partnerima u Budvi, i da ih je, za početak, barem naćerao da poštuju državne simbole Crne Gore: da ustanu na emitovanje himne i da ne slave datume nasilnog nestanka države u čijim zakonodavnim organima participiraju.

Dakle, ne treba meni Pavićević da ućeruje ustavni patriotizam, jer kuca na otvorena vrata, nego da svoj autoritet i sposobnost uvjeravanja usredotoči prema nosiocima velikosrpstva, ove najopakije savremene pošasti u Crnoj Gori. Ali, on zna da bi tamo udario na tvrdo: već je iskusio u Skupštini Srbije, da mu zamjeraju i tako nevine stvari, na koje nije mogao uticati, kao što je mjesto rođenja i “crnogorsko poreklo”, a u novije vrijeme bio je prinuđen smjerno primati k znanju ultimatume svojih koalicionih partnera, povodom njihovih svjetovnih i vjerskih rituala, u kojima su sijali mržnju prema državi Crnoj Gori, građanskim vrijednostima, crnogorskoj nacionalnoj i državnoj tradiciji.

6. Iz polemičkog teksta Vladimira Pavićevića, i još više iz njegove političke prakse, može se utvrditi da je on vješt i elokventan demagog, ali lovaca u mutnom, od početka višestranačja do danas, Crnoj Gori nije falilo ni prije njegovog dolaska. Istina, ja sam se doista obradovao njegovom povratku u zavičaj, kao i svakom mlađem obrazovanom čovjeku, koji je iskazivao želju da nešto pripomogne ovoj našoj tužnoj provinciji. Danas mi je jasno da sam pogrešno procijenio njegove namjere – i dalje ne tvrdim, poput njegovog bivšeg beogradskog mentora, da je u Crnu Goru došao “po specijalnom zadatku” – jer ustavni i svaki drugi patriotizam ne temelji se na sporazumima oko katastra, turističkog saveza, ringišpila, uspinjača, ligenštula, nego i na nekim trajnijim vrijednostima.

Dakle, da je Vladimir Pavićević ustavni patriota, za kakvog se javno proklamuje, on bi isti dan kad su njegovi koalicioni partneri najavili proslavu renegatske Podgoričke skupštine, napustio vlast u Budvi. Za takav gest ne treba veliki, čak ni običan, nacionalni, građanski, ustavni patriotizam.

Dovoljno je samo malo elementarnog samopoštovanja.

POVEZANI TEKSTOVI:

Refleksije o kritici i kritičarima ustavnog patriotizma

Gospodine Pavićeviću, jeste li Vi uopšte pročitali moj tekst?