Država i Crkva

Za Antenu M piše: dr Dragiša Burzan, ambasador u penziji

Zabrana progona hrišćana i vjerska ravnopravnost ustanovljeni su Milanskim ediktom iz 313.godine N.E. Proglasili su ga car Konstantin Veliki i car Licenije. Ovaj prvi, takođe nesumnjivo i najzaslužniji za ustanovljenje Crkve, obnovio je ranohrišćanske hramove i podsticao širenje hrišćanstva. Vjernici njegove motive nalaze u ukazanju koje ga je u snu posijetilo pred odsudnu bitku sa Maksencijem, konkurentom za carsku moć. Politička logika pak upućuje na zaključak da je car Konstantin razumio potrebu za monoteističkom vjerom u cilju učvršćivanja Carstva. Istovremeno, on je politički probitačno sačuvao titulu pontifex maximum -vrhunski sveštenik u paganskom Rimu. Pred smrt je primio hrišćanstvo, ali nije iskušavao političku sreću proglašenjem hrišćanstva za državnu vjeru.

Da hrišćanstvo postane državna religija moralo se sačekati nekoliko decenija, odnosno cara Teodosija koji je odgovoran za genocidan progon nehrišćana – uništavanje čitavih religijskih zajednica i pretvaranje njihovih hramova u hrišćanske svetinje – sa duhovnim ili svijetovnim razlozima, svejedno. Vjerska ravnopravnost je time poništena na milenijumski rok i Milanski edikt kompromitovan, što crkve, naravno, ne ističu.

Notorna činjenica je takođe da je rani srednji vijek, ili bolje rečeno Mračno doba, osnažilo prožimanje Crkve i države, pa i dominaciju Crkve u pokušaju obnavljanja Carstva. Pri tome je sve što je dogmu moglo dovesti u sumnju potiskivano ili zabranjivano – nauka, umjetnost,... Na zapadu Evrope države su bile papski posjedi. Zaoštreni odnosi Rima i Konstantinopolja kulminirali su velikom šizmom – raskolom u Crkvi koji je eskalirao 1054. godine. Svadja i međusobne ekskomunikacije deklarisane su teološko-dogmatskim razlozima, posebno filioque, iza kojih su stojale obostrane ambicije nametanja hijerarhije. Jedinstvo Crkve je zapravo bilo nemoguće održati zbog koncepta državne crkve u ambijentu dva carstva.

Renesansa je u XIV vijeku krenula iz Italije ka sjevernoj i zapadnoj Evropi. Ovaj kolosalno važan pokret, začet u umjetnosti i knjževnosti, doveo je i do naučnih otkrića u egzaktnim naukama i filozofiji koji su suprostavljani skolastici i teologiji. Uz to, Gutenbergovo otkriće omogućilo je širenje kritičkog odnosa prema Crkvi. Nezadovoljstvo suverena i plemića dažbinama koje su plaćane Rimu, kao i vjernika beskrupuloznim bogaćenjem Crkve, naročito prodajom indulgencija, koje su podsticale nepočinstvo, rezultiralo je Reformacijom – stvaranje protestantskih crkava, štampanje Biblije i vjersko služenje na narodnim jezicima, tj. zadovoljavanje osnovnih uslova za upoznavanje vjernika sa sopstvenom vjerom, kao i labavljenje odnosa između države i crkve.

Industrijska revolucija na Zapadu i procvat društvenih nauka osnažuju upitanost oko odnosa države i crkve, ali i u pogledu izvora hrišćanstva i njihove naučne verifikacije. Naučni stavovi u dobi modernih komunikacija dopiru do najšire javnosti i utiču na formiranje stava prema vjeri i crkvi. Kao rezultat svega toga, danas je Evropa zapravo post-hrišćansko društvo: država i crkva su u stvarnosti razdvojene, a građani se sa hrišćanstvom preovladajuće identifikuju kroz tradiciju i kulturu. Kritički odnos prema vjeri dominira. Ovo posebno važi za zemlje Reformacije.
Reformacije nema na Istoku. Prosvjetiteljstvo značajno kasni za Zapadom. Nepismenost onemogućuje širi kritički odnos prema crkvenoj dogmi. Crkva je desna ruka državne vlasti i jedan je od mehanizama očuvanja vlasti. U Rusiji, centru pravoslavlja nakon pada Konstantinopolja, ona ne diže glas protiv ropstva svojih vjernika – kmetskog sistema.

Oktobarska revolucija donosi brutalan obračun sa religijom, dijelom zbog ideološke nekompatibilnosti komunističke ideologije sa religiskim dogmama, ali i zbog vezanosti religijskih institucija za carski režim. To se dešava i na Balkanu nakon Drugog svjetskog rata, iz sličnih razloga, ali u manje zaoštrenoj formi. Padom Zida dolazi do intenzivnog učešća religijskih zajednica u politici. Crkva pomaže oživljavanje i održanje nacionalizma, a nacionalisti njeno snaženje u povratnom ciklusu. Ova propagirajuća sprega je instrument u rukama političara koji zastupaju veliko-državni program i rat kao sredstvo njegovog ostvarivanja.

Crkva je danas u Srbiji već od tolikog uticaja da značajno opredjeljuje političke procese i strateške državne odluke. Naravno, ovakav odnos nanosi ogromnu štetu demokratskom razvoju Srbije i njenoj međunarodnoj poziciji. Uvođenje vjeronauke u državne škole garantuje njeno dalje osnaživanje u budućnosti, kao i učvršćivanje nacionalzma na duži rok. S obzirom da je Moskva stvarni centar pravoslavlja, to je SPC jedan od otvorenih kanala ruskog uticaja na Srbiju i šire na Balkanu.

Crnogorska crkva je do njenog nelegalnog i nelegitimnog ukidanja od strane države Srbije u većem vremenu bila narodna – živa -crkva koju su priznavale sve pravoslavne crkve, van svake sumnje. Svoje vladike i crnogorske vladare birala je samostalno i javno, na jedinstven način, a ovima su titule i sve što ide uz njih priznavane hirotonijom, najčešće od Ruske pravoslavne crkve.

Najzaslužnija je za očuvanje države Crne Gore tokom vjekova i nastajanje moderne države dinastije Petrović Njegoš. Ona viševjekovno upravlja Crnom Gorom sve do knjaza Danila, a nakon toga ostaje u čvrstoj sprezi sa državom.

SPC u Crnoj Gori u kontinuitetu politički djeluje sa velikosrpskih pozicija. Ona neskriveno podržava stranke koje u svojoj agendi imaju oduzimanje suvereniteta Crnoj Gori. Pokušava da se nametne civilnim vlastima u procesu donošenja odluka, kao što je to uspjela u Srbiji. Njena anti-montenegrinska retorika je u posljednje vrijeme donekle umekšana – navodno nijesu protiv nezavisne Crne Gore – ali to je samo taktički manevar.

Usvajanje Zakona o slobodi vjeroispovjesti ili uvjerenja i pravnom položaju vjerskih zajednica iskorišćeno je kao povod burne reakcije SPC, Republike Srbije i za zvaničnu osudu Ruske Federacije.

Motivi Rusije su jasni i ogledaju se u pokušaju demontiranja NATO statusa Crne Gore. Uspjeh u ovom pogledu bio bi velika pobjeda u procesu širenja i snaženja ruskog uticaja koji je uzeo zamaha posljednjih godina. S time u vezi, Rusija se nije izvinila Crnoj Gori zbog rabota njenih agenata u pokušaju državnog udara 2016. godine.

Zvanični Beograd je upadljivo spremno, energično i pogrešno reagovao. Očigledno da je pod pritiskom iz SPC i da sa njom sinhronizuje i dogovara akcije. Njegov odnos prema Crnoj Gori je konačno u potpunosti ogoljen, premda se u kontinuitetu ogleda i u izboru predstavnika Srba iz Crne Gore – ekskluzivno lidera partija i NVO-a, koji su dokazani protivnici crnogorske nezavisnosti.

Usputni komentari tipa – „nijesmo protiv crnogorske nezavisnosti“ – samo su taktičko prilagođavanje u pristupu širenja uticaja preko SPC do vremena kada plodovi njenog rada u Crnoj Gori budu zreli. Tenkovi zaista nijesu poslati na granicu, ali je zato pokrenuta čitva mašinerija medijskog nasilja u Srbiji i svih njenih ispostava u Crnoj Gori. Ordeni i sablje su u izbornoj godiniopomena Srbima u Crnoj Gori da slučajno ne „skliznu“ u građanske opcije i podrška lokalnim nacionalistima, ali i iskazivanje vjernosti tekovinama devedesetih. 

Mitropolija je reagovala znatno mudrije od svoje centrale i zvaničnog Beograda. Ona izvjesno ne želi da bude katalizator nasilja na koje je pozvao DF, a i to ne bi bilo politički probitačno. Ona insistira na mirnom protestu u ispravnom uvjerenju da će im se pored vjernika pridružiti i oni koji navodno brane zakonitost, najviše pod uticajem propagandne lavine koja se sručila na Crnu Goru.

Simpatizeri nacionalističkih partija su ionako garantovano u prvim redovima. U osnovi su protesti politički – politički pritisak na vlast u izbornoj godini je veća „pravna“ zaštita od dokaza o posjedu imovine kojih očigledno nema, pretpostavlja MCP. Naravno, oni su namjenjeni i pokušaju mjenjanju odnosa javne podrške u korist opozicionih partija koje bi Mitropoliju spremno služile.

Mitropolija ima i posebne, neizgovorene, „razloge“ za protest. Ona razumije da Zakon inicira pitanje njenog oporezivanja u biznis aktivnostima u poziciji subjekta koji nije registrovan za iste. Važnije od toga, uređivanje države u skladu sa evropskim standardima i onima na kojima počiva svako moderno društvo mora voditi njenom djelovanju u skladu sa zakonima koje donosi civilna vlast. Ona neće, kao do sada, moći da ignoriše zakone niti doći u poziciju „državne crkve“. Izvjesno je Crna Gora sekularna država. Za nju odluke cara Teodosija nijesu obavezujuće, pa makar crkve u njoj bile 100% crnogorske.

Država je djelovala onako kako dolikuje pravnoj državi. Bez strasti i sasvim racionalno, uz minimalnu upotrebu sile. Energično je sasjekla „balvan revoluciju“ u korjenu, što je bila dužna po svakom kantaru da uradi. Mirne demonstracije nije ometala premda one predstavljaju problem za funkcionisanje saobraćaja i ometaju sve građane u svakodnevnim aktivnostima. Plahovitu retoriku zvaničnog Beograda superiorno je ignorisala. Uložila je napor i da upozna EU da Crna Gora ne radi ništa što bi narušilo njen strateški prioritet u pogledu dobrosusjedskih odnosa. Javno nudi Mitropoliji pregovore oko Temeljnog ugovora što dokazuje istinitost njene deklaracije da „nikoga neće ćerati iz crkava i manastira“.

Unisoni poziv „ne otimajte naše svetinje“ je lišen svake logike. Dobro, ako su crnogorski manastiri i crkve sveti vjernicima u Srbiji i drugdje, Crnu Goru to raduje – posjećujte ih i molite se u njima po volji. Ako je neke od njih Srbija ili SPC gradila, srećno bilo – niko ih neće otuđivati. Međutim, ukoliko se tvrdi da je Cetinjski manastir, Ostrog, ... svojina SPC ili Srbije, tada bi bilo pristojno podastrti dokaze za to, jer su oni izgrađeni na crnogorskoj zemlji i gradili su ih država Crna Gora, njena crkva i njeni građani, a bili su vlasništvo države Crne Gore i ona ih nikome nije prodala. Ovi su, čak i za sve one koji nijesu vjernici, naša kulturna i istorijska baština i tužno nam je gledati kako se nasuprot zakona oni preobraćuju u arhitektonska „dostignuća“ nepoznata crnogorskoj tradiciji. A ako se u eventualnim dokazima pozova na odluke vlasti Srbije nakon tzv. Podgoričke skupštine, potrebno je imati u vidu da su njene pravne posljedice u Crnoj Gori poništene. Oko toga, bio bi dokaz prijateljstva kada bi Beograd konačno učinio zvanično izvinjenje zbog oružane okupacije Crne Gore 1918.godine i zločine koja je njena vojska učinila nad civilnim stanovništvom i komitima u prilici Božićnjeg ustanka. Ovo još uvjek u Crnoj Gori jako boli. Boli i one koji kvalifikaciju „crnogorski nacionalista“ doživljavaju uvredom.

Populistička krilatica „Zakon otima...“ je u pravnoj ravni smiješna. Zakon su potvrdili evropski eksperti iz Venecijanske komisije, a i laiku je jasno da se Zakonom o slobodi vjeroispovjesti ne može derogirati Ustav, koji eksplicitno garantuje pravo na sudski postupak. Uostalom, nemoguće je bilo koga spriječiti da ide na sud po bilo kojoj stvari, pa sve do Strazbura.

Izvjesno je takođe da slobodni ljudi posjeduju pravo slobodnog izbora, pa i religije. Stoga njima treba što više naučnih informacija i o vjeri i položaju vjerskih zajednica u XXI. vijeku. Komunisti su svojevremeno vjeru izlagali političkim diskvalifikacijama, ali nije bilo prave i slobodne debate u javnosti. Smatram da bi Akademija i relevantne NVO mogli otvoriti istu. Naravno, zajedno sa svim religijskim organizacijama.

Na kraju, onima koji utjehu i nadu traže u SPC to država Crna Gora i niko slobodouman neće uskraćivati. Naprotiv, svi slobodoumni ljudi u Crnoj Gori staće u odbranu prava njenog djelovanja, pa i u crkvama i manastirima koji pripadaju Državi.