Problem Srbije

Piše: Srđan Milošević 

Najnovije manifestacije odnosa prema Crnoj Gori u Srbiji pokazale su svu žilavost destruktivne ideje o pravu Srbije da se upliće u odnose u susednim državama, pod izgovorom navodne brige za sudbinu Srba u regionu. Na drugačiji način, isto važi i za odnos prema Bosni i Hercegovini, prema kojoj Srbija nastupa kao nekakav do krajnosti malevolentni staratelj, koji umišlja da u odnosu na tu državu ima neka posebna prava, oličena u statusu garanta Dejtonskog sporazuma (iako taj sporazum mnogo više podrazumeva obaveze Srbije da poštuje integritet ove susedne države, a ne da u odnosu na nju, kako umišljaju mnogi u Srbiji, ima nekakva posebna prava). Ambivalentan odnos prema Makedoniji, potpuno nerazuman odnos prema Kosovu i, razume se, hostilan stav u odnosu na Hrvatsku upotpunjuju sliku današnje, Vučićeve Srbije. Međutim, ta slika je samo odraz ili varijanta jednog dugotrajnijeg stanja.

Arogantan stav koji u Srbiji postoji u odnosu na skoro sve susede (naročito one sa kojima je postojalo iskustvo zajedničke države) predstavlja još veći problem ako se sagleda na koji način je Srbija regulisala svoje unutrašnje odnose. To je država sa svim otvorenim bokovima: permanentna politička kriza, rasulo institucija, nepostojanje demokratskog političkog sistema, neujednačenost regionalnog razvoja, siromaštvo, tinjajuće nezadovoljstvo manjinskog stanovništva, manihejska podela na, sa jedne strane, nacionalne dušebrižnike na braniku svih nacionalnih poduhvata Srbije (naročito devedesetih godina prošlog veka) i, sa druge strane, „ucenjene i potplaćene domicilne ništarije“, koji u tim poduhvatima vide manifestaciju zločinačke politike.

Famozni nacionalni interes u Srbiji je shvaćen isključivo kao nekakva maglovita ukupnost interesa svih Srba iz čitavog regiona, pa i šire. Države Srbije tu zapravo ni nema, osim kao „matične države“ srpskog naroda, čija se uloga iscrpljuje u nekakvoj zaštiti Srba, budući da je njihova ugroženost podrazumevano stanje. U nedostatku ozbiljnih anketa može se samo pretpostaviti (čini mi se sasvim osnovano) da i dalje opstaje snažno uverenje o tome da su postojeće granice na Balkanu nametnute, ne samo protivno volji Srbije i interesima Srba, već i da su u suštinskom smislu nepravedne. Sunovrat ideje o svesrpskom ujedinjenju mnogo više se doživljava kao huda sudbina, a ne kao posledica političke, istorijske i, na kraju krajeva, etičke defektnosti takvog cilja i sredstava kojima se on može postići.

U međuvremenu Srbija ostaje zemlja nulte unutrašnje integracije. Poslednji sam koji bi zagovarao bilo koji oblik fetišiziranja jedinstva i okupljanja nacije oko nekakvih vrednosti ili simbola koji te vrednosti predstavljaju, ali je istovremeno činjenica da nijedna država ne može biti sigurna niti utemeljena ako nema baš nikakvog opšteprihvaćenog integrativnog faktora. (Samoizabrana isključenost pojedinaca je neminovna i benigna pojava, ali isključenje koje nameće državna politika, nekada čitavim kategorijama građana, objektivno je državni problem.) Naime, u svim za unutrašnju integraciju bitnim aspektima – identitetske politike, unutrašnji politički odnosi, kultura, identifikacija sa državnim simbolima (grb, zastava, himna), regionalni odnosi sa državama čije manjinsko stanovništvo živi na prostoru Srbije, integracijski procesi sa državama regiona kao činilac unutrašnje stabilnosti – Srbija beleži veoma nizak skor. Naime, u svakom od pobrojanih domena (a moglo bi se još nizati), kada je reč o državnoj politici ali i kada je reč o shvatanjima uticajnih predstavnika društvene elite, mnogo više je prisutan konfliktni nego integrativni sadržaj. Ukratko, nemoguće je pronaći bilo koji sadržaj koji bi u pozitivnom smislu angažovao emociju i delovanje većine građana Srbije, nezavisno od bilo kojih kolektivnih i individualnih razlika.

Raspadom Jugoslavije 1991. godine Srbija se našla pred izazovom koji uopšte nije prepoznala: da definiše i organizuje državu na način koji će biti ne samo tehnički izvodljiv, već i prihvatljiv svim njenim građanima. To je bio zadatak koji je zahtevao ogromnu političku osetljivost: trebalo je u okolnostima raspada države (Jugoslavije) i čitavog sistema (socijalizma) urediti odnose u jednoj zemlji koja je u pogledu stepena raznolikosti među najkomplikovanijim u evropskim okvirima. Na njenom krajnjem jugu nalazio se Prizren, u njenom središtu Kragujevac, a na severu – Subotica. Simbolički govoreći, trebalo je pronaći funkcionalan i opšteprihvatljiv sadržaj koji bi kod većine Prizrenaca, Kragujevčana i Subotičana stvorio osećaj pripadnosti jednoj zajednici koja se zove Republika Srbija.

Taj zadatak, jasno je, nije bio nimalo lak. Veći problem je što, čini se, nije bio ni prepoznat. Umesto jednog iscrpljujućeg, možda i decenijskog društvenog pregovaranja o modalitetima postizanja nekakvog integrativnog sadržaja pobedili su parolašenje („oj Srbijo, iz tri dela, ponovo ćeš biti cela“), nacionalizam („svi Srbi u jednoj državi“) i politika odnosa snaga („granice diktiraju jaki“). Takav izbor u tom trenutku nije bio lišen svoje unutrašnje logike, istorijski nije bio ni nerazuman, a i mnoge okolnosti su upućivale da je nastala situacija „sad ili nikad“. Odnos snaga, izgledalo je, delovao je upravo u korist takvog izbora, a put priznavanja postojećih granica i okretanja pregovorima sa svim relevantnim akterima o budućem uređenju same Srbije mogao je izgledati defetistički, mučniji i komplikovaniji od bilo čega drugog. Jedini problem bila je skopčanost onog prvog pristupa sa izvesnošću rata, koji je bio anticipiran i koji nije mogao biti drugačiji od onoga kakav je i bio, sa zločinima kao ukalkulisanim sredstvom, a ne nekakvom usputnom karakteristikom rata. Poraz i opšta osuda zločina, očito, nisu bili deo kalkulacije, a upravo se to dogodilo.

Međutim, poraz politike devedesetih nije bio dovoljan motiv za preispitivanje razloga tog poraza niti motiva sa kojima se ušlo u rat, nije bio dovoljan da se iz korena preispitaju lunetičarski „nacionalni ciljevi“ i „nacionalni interesi“. Nemogućnost da se ti ciljevi i interesi ostvare prema zamislima koje su aktualizivane u ratovima devedesetih Srbija danas kompenzuje stavom da od postojeće konstelacije odnosa prihvata samo ono što mora prihvatiti, kako bi mogla da funkcioniše u međunarodnim odnosima, ali uz jasan stav da je čitava ta konstelacija, što se tiče Srbije, samo improvizacija istorije, koja će morati da se prekomponuje u korist Srba. I to ne u pogledu položaja Srba u susednim državama, već u pogledu položaja tih susednih država u odnosu na ideju državnog jedinstva srpskog naroda.