Prokrustova postelja nacionalnog jedinstva

Za Antenu M piše: Tomislav Marković

Nakon uništenja socijalizma, na prostoru bivše Jugoslavije nastala su društva koja karakteriše čvrsta sprega religije i nacionalizma. Iako poglavari verskih zajednica često ističu da je od kraja osamdesetih godina usledio period obnove vere i povratka crkvi, nakon socijalističkog bezbožništva, zapravo je došlo do obnove retrogradnih nacionalističkih ideologija, čemu su nemali doprinos dale upravo verske zajednice.

Uloga crkvenih vođa, pre svega episkopa SPC, u procesima rušenja države, kreiranja nacionalističke ideologije, militarizacije duha i društva bila je sramna i nehrišćanska. Pored Srpske akademije nauka i umetnosti i Udruženja književnika Srbije, SPC je postala jedan od ključnih stubova velikosrpskog nacionalnog programa, dajući snažan zamah buđenju nacionalističkih strasti. Kao što piše istoričarka Radmila Radić u tekstu “Crkva i ‘srpsko pitanje’” koji je objavljen u zborniku “Srpska strana rata”: “Činjenica je da politički subjekti ne bi mogli da izvrše tako uspešnu homogenizaciju srpskog etnosa da nije bilo podrške Crkve”.

Litijaška kontrarevolucija

U početku su crkveni oci davali podršku Miloševićevom režimu, dok nisu shvatili da on nije dovoljno tvrd igrač za ostvarenje sna o Velikoj Srbiji, pa su svoju odanost prebacili preko Drine, slaveći Radovana Karadžića, Ratka Mladića i Biljanu Plavšić (Kosovku devojku, kako reče mitropolit Amfilohije). O jedinstvu crkvenih i svetovnih vlasti svedoči i izjava Radovana Karadžića iz 1994. godine: "Naše sveštenstvo je prisutno u svim našim razmišljanjima i odlukama, a glas Crkve se sluša kao glas najvišeg autoriteta". Pravoslavni sveštenici osveštavali su paravojne jedinice pre odlaska u pokolj, vladika Vasilije Kačavenda blagoslovio je Mladićev ulazak u Srebrenicu, a granice pravoslavlja na području Jugoslavije proglašavane su za granice Velike Srbije.

Temelji koji su postavljeni tokom pripreme i vođenja osvajačkih ratova, sačuvani su do dana današnjeg i samo se nadograđuju novim nacionalističkim pregnućima. To je postalo posebno vidljivo tokom litija u Crnoj Gori, kada su brojni crkveni jerarsi oduševljeno govorili o obnovi vere, o projavljivanju žive crkve, o Božjem čudu koje se događa u susednoj državi. Vrlo brzo se pokazalo da se tu ne radi ni o kakvoj veri, da nikome nije stalo do hrišćanskih poruka i života, već da je u pitanju gola politička borba pod maskom religioznog pokreta. Suština litijaškog pokreta najviše podseća na Miloševićevu Antibirokratsku revoluciju u novim okolnostima, a cilj je isti: stvaranje “srpskog sveta”, kako se danas zvanično zove projekat Velike Srbije.

Stari, Novi i Kosovski zavet

Posledice svih pomenutih procesa bile su katastrofalne. Sprega nacije i religije, kao što kaže fra Drago Bojić, “u duhovnom i kulturnom i svakom drugom smislu osiromašila je i religiju i društva i države nastale raspadom Jugoslavije”. Religija je postala sluškinja nacionalizma i oružje za obračun sa drugim narodima i verama. Nacionalizam je suštinski totalitarna idelogija koja ne trpi nikakvu konkurenciju, sve što se ne uklapa u uski nacionalistički svetonazor može samo da se pokori ili da bude izloženo raznim oblicima nasilja, marginalizacije, satanizacije, linča, sa ciljem konačnog uništenja. Religijske zajednice izabrale su prvu opciju i potpuno se potčinile agresivnom nacionalizmu.

Nacionalizam je postao neupitna dogma, sveprisutna ideologija koja je osvojila gotovo sve društvene strukture, takoreći vazduh koji dišemo. Ambicije nacionalističkih ideologa su velike, oni svoj ubogi svetonazor nameću kao zamenu za religiju, proglašavajući naciju novim božanstvom. Mnogi autori su pisali o nacionalizmu kao političkoj religiji, jedan od njih bio je i američki istoričar Karlton Hejz. Pišući o Hejzovim nastojanjima da objasni snagu patriotskih ideologija u Prvom svetskom ratu, istoričar Lojd Krejmer u eseju “Istorijske pripovesti i značenje nacionalizma” kaže da je Hejz definisao nacionalizam kao “religiju modernosti”. Kako bi zadovoljili religijski osećaj, moderni ljudi “većinom počinju da prihvataju „naciju“ kao zamenu ili dodatak za tradicionalnu religiju”. “Poput drugih bogova, ova nova transcendentna snaga postoji pre no što su ljudi rođeni i nastavlja da postoji i nakon njihove smrti, stupa u sve sfere života, daje smisao i vrednost individualnom iskustvu i zahteva i poštovanje i žrtve”, tumači Karlton Hejzove ideje.

Na mesto Starog i Novog zaveta stavljen je Kosovski zavet, centralno mesto nacionalističke kvazireligije zauzima vidovdanski kult, mesto Isusa Hrista zauzeli su knez Lazar i Miloš Obilić, umesto žrtve ovaploćenog Boga za celo čovečanstvo i sav stvoreni svet u interpretacijama tzv. kosovskog mita dobili smo kosovske junake koji se žrtvuju za srpstvo. Poklonici kosovskog mita koji sebe nazivaju hrišćanima često navode da je kosovski zavet srpska varijanta novozavetne Hristove žrtve, ali na prvi pogled je jasno da se radi o nacionalističkom mitu koji je potpuno lišen hrišćanske sadržine.

Koncept apsolutne homogenizacije

Nacionalizam nastoji da zauzme mesto koje je nekad imala religija, preuzimajući iz religije samo ono najnegativnije, i to iz mračnih perioda hrišćanstva kada je ono bilo stavljeno u službu državne sile. Otuda mnogi crkveni jerarsi idealan odnos između crkve i države vide u modelu vizantijske simfonije. Ništa od velikih religijskih dostignuća nije preostalo u nacionalizmu. Nacionalizam nema nadahnute svete knjige, nema velika književna i umetnička dela, nema nijednog značajnog mislioca ili stvaraoca. To je sasvim logično, budući da je nacionalizam, kako ga je definisao Danilo Kiš, “ideologija banalnosti”, a banalnost je apsolutno nespojiva sa stvaranjem i dostignućima ljudskog duha. Od nepreglednog bogatstva iz religijskog nasleđa, nacionalizam je preuzeo samo inkvizitorske tendencije, nastojanje da se ovlada dušama, da u svoje ruke preuzme potestas clavium, vlast ključeva.

Da bi ostvario te tendencije nacionalizmu je neophodna što veća homogenizacija stanovništva, otuda neprestano insistiranje na famoznom nacionalnom jedinstvu. Uprkos zdravom razumu i vapijućoj očiglednosti da su ljudi raznoliki, da je svaka zajednica sačinjena od hiljada i miliona posebnih, individualnih ljudskih bića – nacionalizam insistira na podvođenju svih ljudi na zajednički sadržalac i sakaćenje njihovih ličnost u Prokrustovoj postelji nacionalnog jedinstva. Koncept apsolutne homogenizacije doveden je do paroksizma u fašizmu, tom poslednjem stadijumu nacionalizma.

Spoj tlačitelja i potlačenih u jednu dominantu

U trećem tomu studije o fašizmu “Muške fantazije”, u poglavlju “Nacija”, Klaus Tevelejat piše: „Jedinstvo o kojem fašist govori je, prema tome, nasilni spoj tlačitelja i potlačenih u jednu dominantu. Jedinstvo uopšte označava stanje dominacije a ne, recimo, stanje jednakosti“.

U eseju “Naš herojski kukavičluk” Slobodan Blagojević se nadovezuje na Tevelajta: “Stoga patrijarhalni muškarac-vojnik neprekidno mora zahtijevati i proizvoditi (npr. medijskim ratnim kampanjama, ali i pravim ratom) neko ‘jedinstvo’, u KOJEM ON SAM STOJI NA VRHU, kao političko ili ‘moralno’ vodstvo, kao vojnik ili besjednik. Njegova dužnost prema naciji, prema cjelini ‘narodnog tijela’, u tome je da tom cjelinom vlada. On se time bori protiv shizofrenog stanja svoje svijesti – spaja nespojivo, ukida sukobe prirodnih interesa unutar društvene cjeline, proizvodeći maničnu nacionalnu ‘cjelinu’“.

Fašisti nisu krili svoje ambicije. Tevelajt navodi odlomak iz dela “Odmetnici” Ernsta fon Salomona: “Bili smo uvjereni da moramo imati vlast, mi i nitko drugi, zbog Njemačke. Jer mi smo se sami doslovce osjećali Njemačkom, tako jako da smo mislili Njemačka kad smo rekli ideja, borba, zalaganje, život, žrtvovanje, dužnost, uvijek smo mislili Njemačka”. Kad se čovek oseća Nemačkom, prirodno je da pomisli kako mu pripada sva vlast nad jedinstvenom celinom svog naroda.

Suštinu nacionalizma možda je najbolje definisao Jozef Gebels u romanu “Michael”: “Što znači nacionalizam: pripadamo Njemačkoj, jer smo Nijemci, jer je Njemačka naša domovina, jer je njemačka duša – naša duša, jer smi svi mi jedan dio njemačke duše”. Sve navedene citate nacističkih pisaca i ideologa mirne duše bi mogli da potpišu i domaći nacionalisti, jer su tu izražene njihove zavetne težnje. Svaki nacionalizam sanja da će, kad poraste, moći da dosegne nacističke razmere homogenizacije građana i nacionalnog jedinstva.

Ljudsko biće kao monolit

Prisilna homogenizacija društva neminovno je dovela do destrukcije pluralizma, do potiranja svakog višeglasja, do marginalizacije i uništavanja svega drugog i drugačijeg. Nacionalizam uvek teži duhu apsolutnog jedinstva, u tome je njegova suština, tu se on oglašava kao “duh palanke” o kojem je pisao Radomir Konstantinović. “Uvek je to, u suštini, ista težnja za apsolutnim jedinstvom, težnja koja se javlja kao unutrašnja negacija višeglasja u načelu i stvarnom životu. To je uvek težnja koja u svetu sukobljenih sila vidi izraz demonijaštva, ako ne već i samu apokalipsu”, pisao je Konstantinović u eseju „Između višeglasja i apsolutnog jedinstva“. Nacionalizam negira ne samo prirodnu raznolikost svake ljudske zajednice, raznolike i suprotstavljene interese različitih grupa i pojedinaca, već negira i postojanje protivurečnosti u samom čoveku, zamišljajući ljudsko biće kao monolit. Otuda neminovno sledi nasilje, prvo okrenuto prema samom sebi, a potom projektovano u svet, u druge ljude, u sve što nacionalista vidi kao različito, strano i preteće.

U osnovi ove ideološke postavke stoji prezir prema ljudskoj ličnosti, strah od sebe, od života, od same ljudske situacije, od “neprimljivog položaja čoveka”, kako je govorio Breton. Možda je taj poriv i stariji od nacionalizma, jer se on jednako dobro oseća i u drugim autoritarnim idelogijama, staljinizmu ili verskom fanatizmu. Svuda je prisutno negiranje drugog čoveka, poricanje prava čoveku da živi i misli po svojoj volji, dakle u pitanje je negiranje ljudske slobode, onoga što čoveka i čini čovekom. O tome je govorio Bogdan Bogdanović u jednom intervjuu iz 1988. godine, u vreme žestokog sukoba s Miloševićevim režimom: “Jedna od osobina tog našeg primitivnog mentaliteta jeste i porazno uskraćivanje prava na ličnost, neprihvatanje ličnosti, naročito ako je drukčija, druga, drugoslovna... Ako niste ‘naš čovek’, niste čovek uopšte. Najzad, ne voli se ni usamljen pojedinac: pogledajte koliko se samo pominju subjektivne snage (u množini)... Ko je, i gde je ko pomenuo ikoju ‘subjektivnu snagu’ (u jednini), dakle, snagu neke ličnosti, nekog i nečijeg intelekta, neke lične ideje?”

Nacionalizam se oglašava kao još jedna inkarnacija primitivnog, autoritarnog duha koji teži apsolutnom jedinstvu. Nasilnim sprovođenjem fantazma o homogenizaciji, nacionalizam sakati i osiromašuje društvo kojem je pluralitet jedina istinska sudbina. Jer društvo ne treba da bude složno, nego složeno.

*Izlaganje sa Devete Sarajevo UN sedmice međuvjerskog sklada u svijetu u organizaciji Forum Bosnae