Naličje fašizacije: Da li se u narativima crnogorske vlasti kriju opasne namjere? (I)

Za Antenu M piše: Boban Batrićević

Aktuelna vlast u Crnoj Gori svoju pobjedu na izborima ponajviše duguje energiji kondenzovanoj na višemjesečnim protestnim šetnjama vjernika Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori, popularno nazvanim litijama, koje je ta institucija organizovala zbog donošenja Zakona o slobodi vjeroispovijesti (decembar 2019). Pitanje pravoslavlja u Crnoj Gori bilo je „ideološki lijepak“ za sve političke partije koje su se iskazale protiv dominacije politike Demokratske partije socijalista i njenog lidera Mila Đukanovića. Kroz pitanje položaja SPC u Crnoj Gori koje je sa sobom nosilo i kulturnu i identitetsku simboliku, politički i ideološki neprijatelji DPS-a uspjeli su provući egzistencijalne i raznorazne dnevnopolitičke teme te na valu masovnog litijaškog pokreta dostići neophodnu političku koheziju za bitku protiv doskorašnje vlasti, oličenu u predizbornoj krilatici „bolje popovi nego lopovi“. Mješavinom populizma, dezinformacija, manipulacija, duplih standarda, folklorne patetike i agresivne propagande u masovnim medijima uz svesrdnu pomoć iz inostranstva, litijaški pokret uspio je pobijediti na izborima 30. avgusta 2020. godine.

Aktuelni sastav crnogorske Vlade upravo je biran iz redova koji su litijama davali punu političku, medijsku, stratešku i organizacijsku podršku, nevezano za njihove unutrašnje ideološke ili programske razlike. Jasno je da u Vladi nema nikoga ko je bio protiv litija te se može zaključiti da je pozitivan odnos prema litijama zapravo bio zelena karta za participaciju u svim granama crnogorske vlasti. I premijer Krivokapić i njegova omiljena ministrica Bratić ali i mnogi drugi predstavnici konstituenata vlasti neskriveno su od stupanja na funkciju više puta naveli da je pobjedu na izborima donijela energija „litijskog“ pokreta. Iako je od formiranja nove Vlade proteklo nešto više od tri mjeseca, a od smjene DPS-a pola godine, obrasci i prakse po kojima nova većina funkcioniše već se uveliko naziru, vjerovatno i zbog kontinuiteta koji su imale litije budući da je mnogim građanima Crne Gore već januara 2020. godine bilo jasno da DPS nema vlast u Crnoj Gori niti kontrolu nad institucijama. Litije su u potpunosti paralisale crnogorski državni sistem, a svaki pokušaj njihova demaskiranja i prikaza suštinske prirode njihova pokretanja (sticanje političke moći, aproprijacija crnogorske kulturne baštine i asimilacija crnogorskog identiteta) bio je nemoguć usljed nataloženih društvenih problema koji su se igrom vremena, događaja i okolnosti prelomili u godini globalne pandemije. Izgleda da u sukobu argumenata i ubjeđenja uvijek strada istina. Zato se s pozicija s kojih je nastupao crnogorski suverenistički i građanski blok, uvijenčen u snazi atrofiranog i korupcijom poljuljanog DPS-a, nije mogao braniti s pozicija s kojih je nastupao i pored činjenice što su na njegovoj strani bili fakti. Snagu koju SPC ima u crnogorskome društvu otkriva izjava podgoričkog protojereja Džomića koji veli da SPC ima više popova i ljudi u crkovnim odborima nego što crnogorska vojska ima vojnika.

Crkva namjesto Partije – opsesija kolektivitetima, gubljenje individualnosti

U litijaškome pokretu zaista leži suština nove crnogorske političke i društvene stvarnosti. I mada je Vlada skrpljena od heterogene skupine najrazličitijih partija, organizacija, medija i institucija, njenu orbitu u ravnoteži održava osnovni izvor njene moći – SPC u Crnoj Gori. Obrasce i prakse nove crnogorske vlasti najlakše je otkriti uvidom u njene propagandne i narativne šeme. Nekoliko dana nakon smjene vlasti Andrej Nikolaidis je novu većinu okvalifikovao kao družbu „tri amigosa“, mislivši na premijera, vicepremijera i predśednika crnogorskog parlamenta, čiji je međusobni ugovor u ime tri vladajuće koalicije uz amin SPC postao platforma s koje se krenulo u „demokratizaciju“. No, sadržaj koji plasiraju i potezi koje vuku po izrovanoj šahovskoj tabli crnogorske društvene zbilje pokazuju manjak demokratičnosti i višak autoritarnog ponašanja. Komunikološkim pregledom načina na koji nova vlast korespondira s građanima i kako prezentuje svoju politiku osvjetljavaju se veoma zabrinjavajuće tendencije koje su zasigurno otisak aktuelnih političkih procesa u (jugo)istočnoj i centralnoj Evropi, đe posljednje decenije dominaraju desne, klerikalno-nacionalističke, populističke politike personifikovane u autoritizujućim liderima, počevši od Putina, Lukašenka, Orbana, Vučića, Erdogana itd. One donekle jesu i odraz nedemokratskog ustroja i prirode SPC, kohezione i kadrovske matice crnogorske Vlade.

Iako se nova vlast klela da će politiku dominacije jednog čovjeka i jedne partije zamijeniti demokratskijom i poštenijom raspodjelom društvenog kolača, na djelu je potpuno drugi princip. Umjesto dominacije jednog čovjeka Crna Gora je dobila oligarhijsku upravnu strukturu s nekoliko populističkih lidera koji pokazuju sklonost nedemokratskom načinu upravljanja i veliku količinu tolerancije prema velikosrpskome nacionalizmu, dok je partiju zamijenila crkva. Čitav crkovni propagandni, kulturni, narativni i vrijednosni repertoar sada je postao glavno obilježje poruka koje vladajuća većina šalje građanima jer 30. avgusta 2020. godine nije smijenjena samo vlast, smijenjena je i ionako krhka građanska ideologija i poljuljani temelji multietničnog i multikonfesionalnog sklada jednog društva, koje je u Crnoj Gori uspostavljeno poslije referenduma 2006. a koje se očitovalo aktivnim učešćem u vlasti svih crnogorskih manjina i religija te aktivnim i kritičkim nevladinim sektorom koji je od izbora uglavnom izgubio svoj identitet. Sadašnja Vlada u punom ministarskom kapacitetu načinjena je od pripadnika Srpske pravoslavne crkve.

Sljedstveno logici razmišljanja i djelovanja SPC te njenih direktnih ili savezničkih organa u crnogorskoj vlasti stvorena je nova svjetonazorska i politička paradigma od koje se ne odstupa, iako se u javnosti da primijetiti izvjesno komešanje među konstituentima, ali oni nemaju ideološki ili programski prefiks, već isključivo oportuni, partitokratski interes. Ideološke i programske nesuglasice istopljene su onoga dana kad je formirana ova za multietničku Crnu Goru neprirodna Vlada. Pošto je posljednjih mjeseci načinjen veliki broj ozbiljnih političkih analiza koje pokazuju sve loše strane nove crnogorske vlasti, ostao je prostor za analizu i prezentaciju narativnih i propagandnih sadržaja koje ona distribuira a koja će otkriti da ovaj naizgled heterogeni sastav ima mnoge sličnosti koje ga uvezuju i čine kompaktnijim nego što se doima. Osnovni zadatak nove crnogorske Vlade nijesu društvene reforme i demokratizacija, već potpuno uklanjanje mogućnosti da se DPS vrati na vlast. Na taj način se obezbjeđuje trajno odstranjenje infrastrukture kvalitetnih programskih i ideoloških načela na kojima je DPS formalno i egzistirao od 2006. godine a koji su njegovom lošom unutrašnjom politikom u međuvremenu vulgarizovani. Slabljenjem DPS-a crkva i njeni politički egzekutori i saveznici računaju da bi se oslobodili najsnažnijeg infrastrukturnog potencijala građanske vizije crnogorskih suverenista i omogućili dugoročno uređenje Crne Gore po aršinima koje ona diktira i priželjkuje. Kako Srpska crkva vidi Crnu Goru, svima je dobro poznato. Ako strukturno razložimo narative koje Srpska crkva preko svojih megafona u Vladi distribuira građanima i ako vidimo da se njene ideje među vladajućom strukturom primaju a priori, lako možemo zaključiti da su posrijedi obrisi fašizacije crnogorskoga društva, kulturno-identitetsko unificiranje s primjerima vještačke i namazane multietničnosti i multireligioznosti te vraćanje Crne Gore u tradicionalistički politički kalup iz kojeg je jedva umakla 2006. godine. Izmjenom njene građanske orijentacije i totalnim isključivanjem Crnogoraca i manjinskih naroda iz vlasti vladajuće političke strukture u Crnoj Gori otvaraju balkansku Pandorinu kutiju pošto se na njenoj teritoriji zbog etničkog sastava ukrštaju politike više balkanskih zemalja. Ukoliko sve veće nezadovoljstvo novim vlastima i potpuna marginalizacija najbrojnijeg naroda u državi poprime etnički karakter, Crna Gora lako može postati poprište nemira i sukoba, što je primijetio i američki politički analitičar Janusz Bugajski u svom posljednjem intervjuu za VOA. Primat narativnih sadržaja koje lansira crnogorska vlast očigledan je u nekoliko diskurzivnih konstrukcija koje sve više upotpunjuju javni prostor, a koje će biti obrađene u daljem tekstu kroz zasebna poglavlja. Pobjeda tog diskursa u potpunosti će ugroziti unutrašnju stabilnost države Crne Gore i unakaziti njena pozitivna iskustva s kraja XX i osvita XXI vijeka na polju multietničke i multikonfesionalne, sekularne i građanske demokratije. Na djelu je asimilacija Crnogoraca, marginalizacija manjinskih naroda i transformacija Crne Gore u drugu srpsku državu.

Nacionalna unifikacija: „Narod umjesto građana“

Od pokretanja litija, a naročito nakon smjene vlasti u Crnoj Gori, duboko uvriježenu kvalifikaciju za stanovnike multietničke Crne Gore – „građani“ i „građanke“ sve više diskurzivno potiskuje termin „narod“. I premijer i vicepremijer i mnogi ministri, ali i predstavnici vladajućih stranaka u crnogorskome parlamentu u javnim nastupima govore: „narod Crne Gore“. Poslanici najvećeg konstituenta vlasti, ultrasrpskog, provučićevskog i proputinovskog Demokratskog fronta običavaju još reći i „naš narod“, dok iz redova agilnih crkovnih lica čujemo i „vjerni narod“. Forsiranjem „naroda“ umjesto građana direktno se atakuje na građanski karakter crnogorskog društva određen prvim članom Ustava Crne Gore. Najveća dilema nastaje kada postavimo pitanje – na koji se to narod misli, naročito ako se kaže – naš narod? Jer iz obraćanja crnogorskih vlastodržaca ne možemo precizno odrediti značenje „naroda“ budući da je Crna Gora domovina više naroda od kojih nijedan nema apsolutnu većinu. S toga aspekta karakteristična je izjava predśednika Skupštine Crne Gore Alekse Bečića, koji slovi za građanski opredijeljenog političara, koji je na sahrani mitropolita Amfilohija Radovića u doba pandemije istakao da se nada kako naredni mitropolit Mitropolije crnogorsko-primorske SPC više neće morati braniti crkvu od „dijela svog naroda“. Znajući da je počivši Radović za svoj narod priznavao samo Srbe te da je za Crnogorce običavao reći da su „Đilasova kopilad“ i „volovi“, a njihovu Crnogorsku pravoslavnu crkvu nazivao „autofekalnom“, ne možemo dokučiti na koji je dio „svog naroda“ Bečić mislio. Odgovor se krije u nacionalnoj strukturi Vlade i identitetskom viđenju Crne Gore njenoga premijera, koji je, gostujući na jednoj srpskoj televiziji, kazao kako su Srbija i Crna Gora nekada bile „dvije srpske države“. Prevedeno na današnji jezik, čelnik Vlade smatra da je današnja Crna Gora ništa drugo do nezavisna srpska zemlja čiju srpsku prirodu izgleda dokazuje primat koji zauzima SPC. Daljim zaključivanjem na osnovu ovih činjenica brzo bismo došli do one opasne krilatice, nešto izmijenjene za naše potrebe: „jedan narod, jedna država, jedna crkva“. A prema incidentnom mišljenju ministrice prosvjete, nauke, kulture i sporta Crne Gore Vesne Bratić, iznešenom u Baru, taj je narod – „elitni narod“.

I u svom marketingu predstavnici Vlade „približili“ su se narodu. Kao u međuratnome periodu kada su masovni evropski pokreti lansirali u propagandi slike vođa koji śede s narodom, kada su na ilustracijama, posterima i fotografijama postavljane pune trpeze i boce raznih pića, sadašnji crnogorski lideri u svojim propagandnim štabovima kreiraju sadržaj na kojem Zdravko, Dritan ili Aleksa gostuju kod domaćina, meze i piju ljutu, smješkaju se u opuštenoj atmosferi. Takva transformacija političke propagande nije ni po čemu problematična, koliko je ono što se iza nje krije – stvaranje lažne slike o tome kako je nova vlast mnogo bliža „narodu“ od one prethodne, kako vele – „odnarođene“, iako imovinski kartoni trenutne vladajuće elite pokazuju da su njihova primanja i imovno stanje daleko iznad standarda prośečnih građana.

Prelazak s građanskog na narodni narativ u političkoj praksi znači destabilizaciju crnogorskoga društva jer se time utire put etnokratiji. Ukoliko se umjesto dosadašnjeg koncepta zavede vladavina naroda a ne građana, Crna Gora će se prekonoć transformisati u Bosnu i Hercegovinu, čime je njena građanska budućnost zapečaćena. Od toga procesa najviše mogu profitirati nacionalistički krugovi iz regiona, koji bi time stekli pravo miješanja u unutrašnje prilike u Crnoj Gori.

Da je taj proces uveliko započet, vidi se po miješanju srpskih državnih i paradržavnih struktura u izborni proces u Nikšiću, drugome po veličini gradu u Crnoj Gori, te u neskrivenoj zainteresovanosti srpskoga predśednika Aleksandra Vučića za rezultate popisa stanovništva u Crnoj Gori, tj. onaj dio koji se odnosi na nacionalno, religijsko i jezičko izjašnjavanje građana Crne Gore.

Vjerska unifikacija i opsesija homogenošću: „Pomirenje“ i „pravoslavno pomirenje“

Litijaški pokret, a time i vladajuće partije koje su prihvatile njegove narativne konstrukte, predstavljali su svoja htijenja univerzalističkim rječnikom i popularnim parolama od kojih je najviše rabljeno „pomirenje“. Okrivljujući DPS da je izdijelio Crnu Goru, litijaši su ponudili svoju viziju izmirenja prema kojoj je neophodno prije svega izmiriti crnogorske pravoslavce. SPC ne priznaje nacionalnim Crnogorcima pravo na samostalnu crkovnu organizaciju koju su imali do 1918. godine, već im šalje boleće pozive dobrodošlice da prihvate SPC kao svoju crkvu, iako je riječ o organizaciji koja je po Zakonu o crkvama i verskim zajednicama Republike Srbije označena kao ustanova „koja ima izuzetnu istorijsku, državotvornu i civilizacijsku ulogu u oblikovanju, očuvanju i razvijanju identiteta srpskog naroda“.

Zahvaljujući podršci velikog broja medija i organizacija, kao i političkim partijama koje sada tvore vlast, od kojih su neke poput Demokrata u svojim predizbornim spotovima ogavno predstavljale Crnogorsku pravoslavnu crkvu, konstruiše se predstava o SPC kao instituciji koja isključivo promoviše hrišćanska načela. Iako njeni predstavnici ne priznaju genocid u Srebrenici, drže parastose Draži Mihailoviću, proglašavaju za svečeve četničke zločince, brane Crnogorcima da sa svojim mitropolitom uđu u crkve i manastire koje su gradili njihovi preci, i što je najvažnije – odbijaju priznati postojanje crnogorske nacije, vladajuća većina i njoj posilni mediji i dalje je predstavljaju kao centar pomirenja. Prema teorijskoj postavci koja se posljednjih mjeseci plasira iz redova vlasti, glavni izvor svađe leži u crnogorskome nacionalizmu oličenom u DPS-u koji koči proces identifikacije Crnogoraca sa SPC i dalje zavađa crnogorske građane preko „svojih službi“ koje su, koliko je poznato, sada u rukama DPS-ovih protivnika. Vladini medijski punktovi koji se ponašaju kao nekad marksistički centri i odjeljenja za ideološko prevaspitanje podarili su nedavno čitalaštvu alhemijski identitetski koktel za pomirenje – dualni crnogorsko-srpski identitet i inaugurisali ga kao najzdravije društveno tkivo koje ne strijemi ekstremizmu. Prema tome konceptu, Crnogorci bi se trebali odreći samoidentifikacije s Crnom Gorom i njenim simbolima i prihvatiti da bez srpstva ne postoje. Za duhovni centar i svjetonazor provladini mediji proglasili su naravno SPC, pošto su, kako navode, trobojke iz vremena knjaza Nikole I (a zapravo partijske zastave SNP-a i Prave Crne Gore), opšteprisutne na litijama, izmirile „braću“.

Kako njihova koncepcija pomirenja izgleda u praksi, viđelo se već dan nakon izbora 30. avgusta:
etničke zastave, četničke pjesme, nacionalistički izgredi prema Bošnjacima i Albancima, ispisivanje genocidnih grafita u kojima se iscrtavaju četiri ocila, krstovi i priziva nova Srebrenica, prijećenje Crnogorcima i Albancima na društvenim mrežama kidanjem glava. Prije neki dan je i predśednik Hrvatske građanske inicijative dobio „upozorenja“ zbog zločina u Jasenovcu prije osamdeset godina, iako je on tek u petoj deceniji života. Pomirenje nove vlasti očitovalo se i potpunim apstrahovanjem postojanja Crnogorske pravoslavne crkve prilikom izmjena Zakona o slobodi vjeroispovijesti kada je skupštinska većina istakla da to nije tradicionalna vjerska zajednica te da zbog toga neće učestvovati u javnoj raspravi na skupštinskom odboru. Uklanjanje Crnogoraca, Bošnjaka, Albanaca i Hrvata s visokih državnih pozicija i postavljanje Srpskoj crkvi vjernih kadrova takođe vide kao pomirenje. U tom procesu sloge poslanici vladajuće većine odbili su krajem decembra 2020. godine glasati za Rezoluciju o genocidu u Srebrenici i zabrani fašističkih simbola u crnogorskome parlamentu.

Da bi se Crna Gora „izmirila“, vjerovatno je potrebno da se Crnogorci odreknu svog identiteta, a da manjinski narodi prihvate ulogu „poštenih Albanaca“, koju je sada na sebe uzeo vicepremijer Dritan Abazović. Kad se Crnogorci stope u dualni crnogorsko-srpski identitet koji će već u narednoj generaciji postati srpski, tada će Crnoj Gori konačno svanuti a ona postati rajsko polje „srpskog sveta“. Da na tu demagošku projekciju mogu naśesti crnogorski građani, vidi se i po tome što je na nju nasio i bivši premijer Duško Marković, koji je i sam bio prihvatio narativ o konsolidaciji „pravoslavnog bića Crne Gore“.

(Nastaviće se)