Ruska briga za pravoslavno jedinstvo

Piše: Vladimir Veljković

Domaći mediji prenijeli su izjavu ruskog ministra spoljnih poslova Sergeja Lavrova da je Ruska pravoslavna crkva pod „snažnim pritiskom“ iz SAD s ciljem da se uništi „pravoslavno jedinstvo“ u svijetu. Djelovanje protiv Moskovske patrijaršije primjetno je u Ukrajini, Belorusiji i drugim regionima u kojima postoje eparhije RPC. Udar na pravoslavlje za račun Amerikanaca predvodi carigradski patrijarh Vartolomej, koji je pokušao – ali nije uspio, kaže ministar – da izazove raskol na kanonskoj teritoriji Ukrajinske pravoslavne crkve, koja ulazi u sastav patrijaršije u Moskvi. Lavrov je izjavu dao zbog nedavne posete Vartolomeja Ukrajini i učešća na proslavi tri decenije od sticanja ukrajinske nezavisnosti.

Međutim, u istoj izjavi je šef ruske diplomatije dao i razloge zašto su SAD došle na ideju da, kako kaže, vrše pritisak na Rusku pravoslavnu crkvu i ugrožavaju jedinstvo pravoslavnih crkava. Naime, Lavrov je rekao da ruska crkva „nosi svoje vrijednosti u inostranstvo, što pomaže postizanju ciljeva spoljne politike Rusije“. Na prvom mjestu, u pitanju je očuvanje „tradicionalnih duhovnih i moralnih vrijednosti koje su takođe na meti velikih napada neoliberalne elite u nizu zapadnih država“. Politička upotreba pravoslavlja od strane ruske države, dakle, prethodi američkim uticajima. Nameće se sledeća analogija: za spoljnu politiku Ruske Federacije pravoslavne crkve – prije svega crkvene jedinice RPC-a – isto su što i nekadašnje komunističke partije na Zapadu za SSSR. Nekada se težilo revolucionarnom podrivanju i prevratu, a sada konzervativnom. Skup tradicionalnih vrijednosti bi svakako obuhvatao poslušnost i potčinjenost autoritetu. Samo nije jasno zašto bi to bile vrednosti koje bi trebalo cijeniti? Upravo je Rusija, to jest bivši SSSR, dosta postradala od nacističkih armija za čije je pripadnike poslušnost bila najviša vrlina. Zato bi uticaj liberalizma na raspad tradicionalnih vrlina prusko-njemačkog militarizma trebalo pozdraviti kao, van svake sumnje, pozitivnu civilizacijsku tekovinu – nad čijim je učinkom morbidno jadikovati.

Pružajući podršku vaseljenskom patrijarhu u vezi sa statusom (dijela) Crkve u Ukrajini, američka diplomatija je samo iskoristila ustaljenu praksu pravoslavnih zemalja koje pravoslavne crkve na svojoj teritoriji koriste za svoje političke interese. Otuda je izjava ruskog ministra primerena funkciji koju obavlja, ali je daleko od principijelnosti. Dodjeljivanjem autokefalije bivšim raskolničkim skupinama u Ukrajini, carigradski patrijarh je povukao zaista rizičan potez, prekidajući jedinstvo sa RPC i dovodeći ostale pomesne pravoslavne crkve u stanje strepnje za svoje kanonske teritorije (a naročito one crkve koje nisu pod grčkom kontrolom). Ipak, cio slučaj se može posmatrati kao logična – ali neslavna – završnica ukupnih međupravoslavnih odnosa u okviru kojih je jedinstvo iskazivano više deklarativno nego što je suštinski pokazivano na djelu. Pravoslavne crkve funkcionišu kao samodovoljne cjeline, bez pretjeranih potreba za međusobnom komunikacijom van okvira međunarodnih ekumenskih organizacija ili zapadnih univerzitetskih centara. Ovo ne čudi ako se ima u vidu da je i mobilnost ljudi između tradicionalno pravoslavnih zemalja zanemarljiva u odnosu na različite vrste povezanosti sa zapadnim zemljama.

Na osnovu Lavrovljeve izjave stiče se utisak da je u toku opredeljivanje pravoslavnih crkava za dva tabora: konzervativni (Moskovska patrijaršija i Rusija) i liberalni (Vaseljenska patrijaršija i SAD). Ali taj utisak je pogrešan. Na saboru koji je 2016. sazvao vaseljenski patrijarh – bez učešća ruske, bugarske, antiohijske i gruzijske crkve – na Kritu, nije učinjen nikakav pomak u odnosu prema sekularizaciji, demokratiji, ljudskim pravima. Može se reći da su ova pitanja od manje važnosti za Pravoslavnu crkvu, te da se ona bavi isključivo duhovnim pitanjima, zagledana u vječnost i spasenje, no to bi bila čista mistifikacija. Episkopat zapravo nije spreman, niti zainteresovan, za preraspodjelu odnosa moći unutar Crkve; njega zanima umnožavanje moći. S tim u vezi, od strane vaseljenskog patrijarha u Ukrajini nije stvorena nikakva samostalna (autokefalna) crkvena organizacija, pošto je on tu novu crkvenu tvorevinu podredio svom patrijaraškom tronu.

Na meti SAD je i SPC na Balkanu, kazao je Lavrov, ali nije precizirao na šta tačno misli. Dodatna obrazloženja za antizapadne narative u srpskom javnom prostoru u stvari nisu ni potrebna – antizapadnjaštvo se ovde skoro pa podrazumeva. Zvanični stavovi prvog čoveka ruske diplomatije i djelovanje Vaseljenske patrijaršije – sa ili bez američkog uticaja – može pomoći u razumevanju odluka majskog Sabora SPC, na kojem su ukinuti Episkopski saveti SPC u susjednim državama, prije svega na prostoru Crne Gore. Ako se ova saborska odluka posmatra u sklopu izloženog konteksta, SPC je preduzela mere u cilju očuvanja svoje cjeline, ali je, sa druge strane, suzbila samostalno djelovanje svojih arhijereja, koje je od suštinske važnosti za specifične političke okolnosti unutar svake od susjednih država. Trenutno je u javnosti prisutan samo patrijarh, koji je uz pomoć društvenih mreža još više povećao svoje medijsko prisustvo, i episkopi koji neumjesno upućuju hvalospjeve na račun srpskog autokrate.

Postojanje Episkopskog saveta Crne Gore bilo je od presudnog značaja za organizovanje prošlogodišnjih protestnih litija; zauzimanje nezavisne pozicije u odnosu prema tadašnjim crnogorskim vlastima i opoziciji; ali i nezavisnost u odnosu na državnu i crkvenu vlast u Beogradu – Vučića i patrijarha Irineja. Fleksibilnost crkvene organizacije je svoje pozitivne rezultate pokazala u praksi, dok ćemo praktične rezultate odluka iz maja tek videti.