Duhovno-ideološki aspekti velikosrpskog nacionalizma

Piše: Milorad Popović 

Više od sto pedeset godina beogradske političke elite  pokušavaju zatrijeti svaku crnogorsku posebnost: kulturnu, nacionalnu, državnu.  Načertanije, nacionalni program Velike Srbije, koji su po narudžbi Ilije Garašanina, ministra unutrašnjih djela Knjaževine Srbije, koncipirali František Zah i Adam Čartorijski, poljski političari-emigranti, i do danas je  osnovna platforma srpske političke i intelektualne klase.

Specifičnost srpskog nacionalizma u odnosu na  nacionalne ideologije ostalih slovenskih i evropskih naroda male i srednje veličine upravo  je tom stoljetnom kontinuitetu. Jer, Načertanije, kao temeljni dokument velikosrpstva, od polovine devetnaestog stoljeća do danas,  dopisivao se, prilagođavao unutrašnjim i vanjskim prilikama, taktički  redefinisao.

Takođe je fascinantno da su sve srpske intelektualne elite, od doba Obrenovića, kroz razne forme i institucije, od Srpske akademije nauka i umetnosti, Crkve Srbije, Matice srpske, Srpskog kulturnog kluba, Udruženja književnika Srbije, raznih instituta i fondacija, neprestano bile angažovane  u sprovođenju srpske kulturne i nacionalne dominacije u odnosu na etnički, jezički i kulturno bliske nacije.

 U tom kontekstu crnogorska asimilacija je uvijek bila –  danas je, biće i sjutra – glavni uslov bez kojega nema tzv. Velike Srbije. Profesor Pavle Mijović, prvi predsjednik Crnogorskog centra PEN kluba,  koji je bio uhapšen i policijski isljeđivan u dubrovačkom zatvoru nakon  Belvederskih demonstracija 1936. – zajedno su ih organizovali federalisti i komunističke pristalice –  koje su se  bile  protiv diskriminacije crnogorskog naroda, svjedočio je o tome kako mu je policijski isljednik  između ostaloga rekao: „Možda se zakon promijeni i dozvolimo rad vaše komunističke stranke, ali, ukoliko i dalje nastavite da se zalažete za crnogorsku naciju sve ćemo vas istrijebiti.“ Osporavanje samobitnosti crnogorske kulture i nacije, posredno, zakićeno marksističkim frazama, nastavilo se i u doba komunizma, bez obzira što je  crnogorska nacionalnost bila sastavni dio  ustavnog i ideološkog poretka Titove Jugoslavije.

Stoga je nakon Titove smrti jedan od glavnih ciljeva velikosrpskih nacionalista  bilo osporavanje crnogorske nacije, koju je prema njihovom narativu inaugurisala Kominterna, na Četvrtom kongresu KP Jugoslavije u Drezdenu 1928. godine. Velikosrbi su 1989. revolucionarno smijenili titoističke komuniste, ali, ipak, u burnim devedestim godinama  20. vijeka, kao i u prve dvije decenije novog milenijuma, Beogradu su mnoge stvari izimicale kontroli i  zamišljenom planu likvidacije nacionalne samobitnosti Crnogoraca. Jer, još jednom su pokazali da nemaju dovoljno zrelosti, vještine, ideološke suptilnosti, da asimiluju ni jednu tako fragilnu, nekonsolidovanu, malobrojnu nacionalnu zajednicu.

Stoga, nije jednostavno u jednoj rečenici definisati glavne tokove crnogorske zbilje, od Antibirokratske revolucije 1989. do danas: je li u tom  ideološkom i političkom galimatijasu, bilo više spontanog ili pripremanog, improvizovanog ili osmišljenog, farsičnog ili tragičnog. S druge strane, postavlja se pitanje: je li ovo što nam se danas događa zaista prava mjera  stvari?

To jest, da li je  postojao intelektualni i politički potencijal u Crnoj Gori, da poslije dvadeset tri godine suverenističke vlasti – otkad je DPS 1997. napravio otklon od velikosrpske politike i počeo graditi crnogorsku samostalnost – sa  prvom stvarnom i nominalnom promjenom vlasti dobijemo neku lojalniju, pametniju, odgovorniju alternativu, koja neće pokušati pogaziti sve tekovine nezavisne i građanski ustrojene crnogorske države? Jesu li postojali uslovi da se prekine  pravilo da od 1918. svaka nova vlast – izuzećemo komuniste koji su u svakom pogledu diskontinuitet na sve prije i poslije njih –  ima iste mane, ali ne i neke vrline prethodne vladajuće strukture?

Koji su to onda  uzroci, unutrašnji i vanjski, da  u svim društvenim, političkim i kulturnim domenima imamo takvu regresiju:? Crna Gora je danas, u regionalnim i evropskim okvirima,  više provincijalna i inferiorna, izvan glavnih tokova evropske civilizacije, nego s kraja 19. stoljeća, iako smo kandidati za Evropsku uniju i članica NATO, najmoćnijeg svjetskog odbrambeno-političkog saveza.

Koliki je stepen kognitivnog propadanja jednog društva, u 21. vijeku, svjedoči i to da se  nominalno demokratskim procesom za  predsjednika Vlade, imenuje   osoba koja propovijeda praznovjerje, okultuzam, mađije, klerikalizam najbanalnijeg tipa,  baziranog na lajtmotivu: „ Ko god se s Crkvom sukobio morao je izgubiti.“

Još je umjesno postaviti  pitanje: otkud klerofašizam u Crnoj Gori? Jer, tražiti ga u crnogorskoj tradiciji, u djelima i politici Petra Prvog, Njegoša, knjaza Danila, kralja Nikole,  jednako je besmisleno kao kad bismo duhovne zasade nacizma tražili u  duhovnoj i kulturnoj ostavštini Getea, Šilera, Kanta, Hegela, Ničea. No, neki će  reći da je i sam pojam „klerofašizam“, u crnogorskom slučaju pretjerivanje, propagandna floskula, jer vladajuća ideologija  za lakovjerne i neupućene, može izgledati samo  kao  hibrid  anikomunističkog, prosrpskog, panslavističkog, demohrišćanskog mnjenja.

Propaganda o demokratskom habitusu propale Krivokapićeve Vlade forsirala se više zbog vanjskopolitičkih odnosa snaga, jer su NATO, SAD i EU, vojno, pogotovo ekonomski, nadmoćni u odnosu na Rusiju i Srbiju, pa je namjesnička vlast u Podgorici – uz moćnu potporu beogradskih i moskovskih lobija –  briselskoj i vašingtonskoj birokratiji dosta uspješno, kamuflirala revolucionarno duhovno, kulturno i ideološko preoblikovanje multikulturne Crne Gore u zemlju „srpskog sveta“.

Dakako, ova propagandno-diplomatska mimikrija dugo je i kompleksno razrađivana nakon šoka na izgubljenom referendumu 2006. Naime, velikosrpski ideolozi su shvatili da ne mogu otvorenom etnonacionalističkom retorikom strateški preokrenuti stvari u Crnoj Gori u svoju korist, pa su dobro poznajući  mentalitet Crnogoraca, kao tipičnih Dinaraca, koje je Vladimir Dvorniković svrstao u plemenski politički tip: ambiciozan, nestalan, prevrtljiv,  plah, tražili  savezništvo među nezadovoljnim suverenistima. (Takođe je Vasa Čubrilović, akademik SANU, mladobosanac, rekao  da su Crnogorci „niži  politički tip“, ali „daju najbolje sokove našoj rasi“!) Tako su prije dvanaest godina našli „meki trbuh“ suverenista među ambicioznim i pohlepnim vlasnicima  koncerna Vijesti, koji su uz podršku bivšeg političara i beznismena Žarka Rakčevića formirali  Grupu 2010., koja je pod egidom nacionalnog pomirenja Crnogoraca i Srba zahtijevala uvođenje srpske trobojke kao druge oficijelne zastave i proglašavanje srpskog  za drugi službeni jezik.

Od spornih identitetskih pitanja jedino nije pomenuta vjerska ravnopravnost Crnogoraca i rješavanje statusa Crnogorske pravoslavne crkve (CPC).  Projekat rušenja sekularne i prozapadne Crne Gore, da bi dobio većinu u parlamentu, i postao prihvatljiv ambasadama Zapadnih zemalja u Podgorici,  morao je biti zakamufliran raznim taktikama: od preimenovanja Nove srpske demokratije u Demokratski front, dovođenje uglađenog konvertita Miodraga Lekića umjesto četničkog vojvode Andrije Mandića, osnivanja Pozitivne Crne Gore, i kasnije GP URA, do stvaranja „demokratske“ Vlade na čijem čelu je bio pojac mitropolita Amfilohija.

Proces opadanja i truljenja suverenističke vlasti bio je zakonomjeran narastanju snaga prevratničkog „srpskog sveta“  kulminirao je  „Moleban revolucijom“ 2020. godine,  čiji su ideološki i logistički centri bili u Beogradu i Moskvi, kombinovanjem različitih metoda hibridnog rata, i svakodnevnih marševa vjernika i navodnih vjernika SPC. „Moleban revolucija“, iliti „protestne litije“,  služile su se i  metodama iz AB revolucije, ali i Musolinijevih marševa na velike talijanske gradove, te  ezoteričnim, okultnim, bajkovitim nadnaravnim imaginarijem  mističko-mesijanskih  utopija, i klerikalizacijom najšireg društvenog spektra, sa  elementima manipulativnih praksi islamskih revolucija, od Homeinija do Abur Bakira al Bagdadija i protestanskih fundamentalista Ku kluks klana.

Na kraju, stranke koje su slijedile Amfilohija Radovića, zajedno s GP URA, imale su oko 1.500 glasova od prozapadnog bloka  na izborima 30. avgusta 2020., i budući istoričari i fenomenolozi u toj  promjeni vlasti koja je imala legalističke i revolucionarne elemente će moći, komparativnom analizom, naći  i sličnosti sa dolaskom na vlast italijanskih fašista ili svrgavanja  „prosvijećenih diktatura“ u arapskim zemljama, koje su smijenili vjerski fundamentalisti.

Dakako, glavni duhovno-ideološki  osnov „Moleban revolucije“ je svetosavlje,  ideološko-religijski konstrukt nastao  tridesetih godina prošlog stoljeća, u tijesnoj saradnji sa fašističkom strankom Zbor, Dimitrija Ljotića,  upravo u vrijeme uspona nacizma u Njemačkoj. Obostrane simpatije episkopa Nikolaja, glavnog ideologa svetosavlja –  koje nema suštinsku  ni empirijsku povezanost s duhovnim i političkim djelom feudalnog dinasta, Rastka Namanjića, u monaštvu nazvanog Sava,  utemeljitelja srpske crkve, uz to i  sposobnog političara i diplomatu, koji je ishodio kraljevsku krunu svom bratu Stefanu od pape Honorija Trećeg – i nacističkih vođa, vidi se i iz izjave Velimirovića, u kojoj Hitlera upoređuje sa Svetim Savom, kao i odlikovanja kojima je Firer počastvovao episkopa žičkog.

Naime, episkop Nikolaj u Svetom Savi vidi srpskog proroka, na sličan način kao što su Himlerovi i Rozenbegovi mistici u Hitleru vidjeli novog Mesiju. Teorije episkopa Nikolaja i monaha Justina Popovića,  temelje se na antisemitizmu i mržnji prema Zapadnoj civilizaciji, i govore  o svetosavskom čovjeku kao „bogočovjeku“, pa na izvjesan način korespondiraju s tlapnjama  nacističkih antropozofa i okultista, o  ledenoj kosmogoniji, indoarijskoj rasi, germansko-nordijskoj mitologiji.

Ovakav konglomerat  protivrječnih pseudoreligijskih i pseudofilozofskih elemenata, koje su u vremenima velikih istorijskih lomova, prirodnih katastrofa, propasti moćnih država i ideologija, neka  vrsta „opijuma za narod“, ali i za intelektualce  koji su skloni da svoje beznačajne živote ugrade u neku  dionizijsku apologiju o novom Čovjeku, novom Mesiji, vraćanju Nacije tobožnjim prvobitnim, drevnim značenjima.

Mitropolit Amfilohije, koji je seljačkog porijekla, dobro je znao da je znatan broj Crnogoraca agnostici, a i oni koji vjeruju u natpirodna bića, u neki oblik transcendetalnog –  čak iako su praktični vjernici –  skloniji su  praznovjerju o Bogu, đavolima i demonima, koji se neprestano sukobljavaju i kažnjavaju nego  jevanđeoskom nauku o ljubavi i praštanju. 

U pastirsko-ratničkom svijetu, koji je svakodnevno suočen s opasnostima za goli život, nije se mogla razviti sklonost prema okultnom, misticizmu, kao ni kultura redovnog odlaska u crkvu, ali jest  strah od natprirodnih bića koja ne vladaju samo ljudskim sudbinama nego i prirodnim silama. Ustaljeni crkveni rituali u postcrnojevićkom dobu „borbe neprestane“ bili su krajnje svedeni i neredovni: a samim sveštenicima i kaluđerima  draži su bili  svjetovni poslovi, civilna i vojna služba nego  služenje leturgije. Oni koji slabije  poznaju život Starih Crnogoraca ili se nijesu sposobni udubiti u realnosti koje su oblikovale taj agonalni sociopsihološki  tip, ne mogu ni razumjeti paradoks: kako to da su Crnom Gorom nekoliko vjekova  upravljali mitropoliti, a da su Crnogorci bili manje praktični vjernici od  drugih Južnih Slovena. Jer, „borba neprestana“, ta svojevrsna darvinistička borba za preživljavanje, pogodovala je stvaranju agonalnog a ne mističnog duha, i zato su  crnogorski prvosveštenici bili  zadojeni liberalnim   pogledima na vjerske dogme. 

Svetosavlje, na drugi način čini odmak od jevanđeoskih dogmi: i svetosavski ideolozi, kao i nacistički arizofi, smatraju da je „pustinjski duh Staroga zavjeta“ hrišćanstvo učinilo dekadentnim i neborbenim, i  iz  sinkretizma ničeanstva, rasizma, antisemitizma i hrišćanstva predstavljaju jednu novu dogmu čiji su neprijatelji, racionalizam, parlamentarna demokratija, komunizam, Vatikan... Svetosavlje za razliku od crnogorskog pravoslavlja – Petroslavlja – čiji je lajtmotiv individualna i  nacionalna sloboda,  traži potpunu pokornost, arbitriranje u svim sferama društva i politike.

Takva ideologija, koja sebe predstavlja kao  jedinstvo Boga i Nacije, a Srbe kao Božji narod koji treba i drugima, svojim primjerom, da pokaže put, kako da  iz te evropske  „ čovjekobožje...grobnice zemaljske“, krenu putem „ bogočovječjeg... nebeskog naroda srpskog“. Ove fantazije nijesu se tako masovno primile kod Crnogoraca, čiji je imaginarij  više  od ovoga svijeta. O slabom interesovanju Crnogoraca za religiju, pa i za javne vjerske rituale poput loženja badnjaka, može potvrditi i autor ovoga teksta,  koji je godinama, sve do  1987. išao u Cetinjski manastir, kada se mitropolija SPC, na necivilizovan način odnijela prema posmrtnim ostacima knjaza Danila i velikog vojvode Mirka,  sahranjenih u crkvi Manastira.

Dakle, osamdesetih godina prošlog vijeka – komunistička represija bila je u opadanju – nijednog šestog januara nije bilo prisutno više od stotinak vjernika i poštovalaca Badnje večeri, iako je to bilo jedino javno loženje badnjaka u Crnoj Gori. (Gotovo nikoga od kasnijih Amfilohijevih vjernika i „zaštitnika vjere“ u to vrijeme nije bilo među prisutnima na Badnje veče: istina, neki kasniji „vjernici“ prežali su oko Vladičine bašte da dojave Udbi ko su učesnici tradicionalnog  rituala ispred Vladičanskog doma.)

Ergo, mnogi bivši partijski Crnogorci odjednom  postali vjernici i ostrašćeni Srbi, više iz oportunizma – kao što su bili i članovi Saveza komunista –  nego duhovne i spoznajne prirode. Zato je ekspanzija crkvene moći dominantno  ideološke i političke prirode.  Mantra „Ne damo svetinje“  u ideološkom i dubljem emocionalnom smislu umnogome je ekvivalentna   paroli „Ne damo Kosovo“. S tim što „protestne litije“ imaju izraženiju okultnu-mističku dimenziju: propagandistički specijalci su objavili da se  lik Amfilohija od snijega pojavio na drvetu, kao i na oblaku, ikone Bogorodice u manastirima su puštile suze, itd. Postoje i druge razlike – ideološke i političke – između AB revolucije i „Moleban revolucije“: ali i AB revolucija, ima svoju sakralnu dimenziju. Istina, njeno božanstvo je Slobodan Milošević, komunistički apartčik, dok se litije temelje na izrazitom antikomunizmu; u AB revoluciji Crkva je u pozadini, a u „Moleban revoluciji“ predstavlja sinergiju svih političkih, parapolitičkih, paraobavještajnih i paravojnih formacija.

Prvi udar na Crnu Gori 1988-1989. predvodio je, dakle, komunista, bankar, a drugi, harizmatični, vremešni kaluđer, koji je poslije propasti dva državna udara, 2015. i 2016., u režiji ruskih specijalaca, srpskih „pasa rata“ i domaćih ekstremista, izrastao u jedinog vođu velikosrpskih nacionalista i njihovih pomagača, bivših saradnika Đukanovićeve vlasti. Važno je još naglasiti da su „protestne litije“ – litije su molitva a ne protest –   imale neuporedivo  jaču izvanjsku medijsku i diplomatsku podršku nego  demonstracije protiv vlasti  2015. i 2016. godine, jer Aleksandar Vučić je u toku priprema za nasilni prevrat koji je režirala Moskva bio u nekoj mjeri javno suzdržan, a početkom 2020. upregnuo je svoju moćnu medijsku mašineriju i lobiste u inostranstvu, prije svega u Sjedinjenim Američkim Državama, da pokaže kako „kriptokomunistička, korumpirana vlast u Podgorici“, ugrožava vjerska prava pravoslavnim hrišćanima. U tom času na ruku mu idu i međunarodni odnosi: notorna konfuznost Evropske Unije, te svojevrsni izolacionizam Donalda Trampa, i njegova neskrivena fasciniranost Rusijom i Vladimirom Putinom.

Kad je Amfilohije nakon pobjede velikosrpske koalicije na izborima, poput nekog srednjovjekovnog monarha, priveo njene čelnike u Manastir Ostrog, i odredio za predsjednika Vlade svog ministranta, anonimnu, redikuloznu, u svemu nedoraslu osobu, beogradski centri moći već su imali razrađen plan, mapu puta, kako u najkraćem roku  Crnu Goru pretvoriti u drugu Republiku Srpsku. Za ostvarenje tog nauma trebali su im kadrovi koji će bespogovorno, i sa posebnim entuzijazmom, demontirati sve „anacionalne i antisrpske“ ideološke i političke subjekte, u sferi medija, kulture, prosvjete, sektora bezbjednosti i odbrane, diplomatije, agencija, javnih preduzeća. S obzirom da je Demokratski front bio ranije, u međunarodnom kontekstu, stigmatiziran kao notorna ruska ispostava, čiji su lideri  prvostepeno osuđeni za pokušaj državnog udara –  a  nijesu bili ni u Amfilohijevoj milosti –  za ministre birani su nestranački klerikalci, koji su bili aktivni u vrijeme „moleban revolucije“, ili su bili agitatori, lobisti  u centrima Zapadne demokratije, prije svega u SAD, kako bi pokazali da su u Crnoj Gori ugrožena ljudska i vjerska prava. (Koliko je bio kompleksna priprema za kleronacionalistički prevrat u Crnoj Gori, pokazuje i to da je Crkva Srbije uspijevala  uticati na svijest i opredjeljenja određenog broja mladih, ambicioznih, emocionalno i spoznajno labilnih i neizgrađenih ljudi – slično kao i islamske fundamentalističke organizacije  –  koji poznaju Zapadnu kulturu i Zapadni način razmišljanja. Iz tog korpusa mladih anonimnih činovnika, školovanih u inostranstvu, imenovana je trećina od 12 ministara Krivokapićeve Vlade: Spaić, Milatović, Leposavić, Srzentićka).

Iznenadna Amfilohijeva smrt  nenadoknadivi je gubitak za radikalnu srpsku desnicu u Crnoj Gori, ali ključni postulati  ideološko-političke platforme, na kojima je srušena sekularna i prozapadna struktura ostali su nepromijenjeni. Zacrtani prioriteti u velikoj mjeri su se ostvarili: na svim ključnim mjestima u državnoj upravi i javnim preduzećima, postavljeni su akteri „protestnih litija“. Nova politička podobnost  je u stvari  diferencijacija u odnosu na „protestne litije“  – kao što je to u doba komunizma bio odnos prema drugu Titu, bratstvu-jedinstvu, JNA i Udbi – i ne samo da nijeste mogli biti ministar, državni sekretar, rektor Univerziteta, direktor u javnoj upravi, načelnik odjeljenja u kliničkom centru, urednik u javnom servisu,  nego  ni  običan činovnik, pa ni  portir u državnom preduzeću,  ukoliko postoji saznanje da ste govornik crnogorskog jezika, vjernik ili poštovalac Crnogorske pravoslavne crkve.

Postavljanje klerikalaca, srpsko-ruskih ekstremista „po dubini“, u državnoj upravi, prvi je korak da se stubokom promijeni politički, kulturni, nacionalni, spoljno-politički habitus Crne Gore: od  građanske i prozapadne sekularne republike da se  stvori klerkalni bantustan, po uzoru na Republiku Srpsku. Podsjetimo se na postavljanje Vesne Bratić, „žene četnika“, na mjesto ministarke prosvjete, nauke, kulture i sporta, Olivere Injac za ministarku odbrane, Dejana Vukšića visokog dužnosnika DF-a, za direktora Agencije za nacionalnu bezbjednost, Vladimira Božovića, predsjednika Matice srpske i osnivača opskurnog proruskog portala In4S, za rektora državnog univerziteta... (Da su jereji Crkve Srbije na sebe preuzeli ulogu iranskih mula, Vijeća čuvara islamske revolucije, ili nekadašnjih sekretara komiteta u komunističkoj partiji, to jest da smatraju „Moleban revoluciju“ za trajnu neprolaznu tekovinu  svih budućih generacija do Strašnoga suda, pokazuje i saopštenje episkopa povodom najave smjene Vlade Zdravka Krivokapića, u kojemu pozivaju da „treba sačuvati pobjedu(!) i ispoštovati narodnu volju“.)

 Glavni zadatak u zabašurivanju domaće, pogotovo inostrane javnosti, da nije u pitanju ogoljeli velikosrpski hegemonizam već jedna reformska prozapadna alternativa korumpiranom DPS-u, dosad je, kao etnički Albanac, lider nominalno ekološke stranke, relativno  uspješno obavljao Dritan Abazović. Ipak, šizofrena politika, radikalnog velikosrpskog nacionalizma, segregacije Crnogoraca, marginalizacije nacionalnih manjina, čišćenja svih prozapadnih kadrova u državnoj upravi, a s druge strane prodemokratska retorika koja miluje uši Zapadnih birokrata i državnika, nije  bila dugog daha. Jer, između ostalog, nijesu imali minimalnu kompetentnost u upravljanju ekonomijom i birokratskim aparatom, dok je nepotizam i partitokratija umnogome  nadmašila doba vladavine DPS-a.

Osim poražavajućih ekonomskih rezultata, likvidiranja nacionalnog avioprevoznika, protjerivanja zakupca Svetog Stefana, gašenja Aluminijskog kombinata, Crna Gora je i u procesu evropskih integracija doživjela potpuni zastoj i nazadak. Za godinu i po dana od posljednjih izbora nije otvoreno niti jedno poglavlje u pocesu pristupanja EU. K tome, bezbjednosne agencije – što je NATO partnere najviše iritiralo –  postale su produžena ruka Moskve i Beograda. Sada će  Abazović, kao protagonista bivše Vlade koji je aminovao postavljanje svih ovih ekstremista na ključne državne funkcije biti suočen sa zahtjevima stranaka koje trebaju obezbijediti novoj Vladi većinu zahtijevati da na  mjesta ekstremista dovedu stručne i ideološki neostrašćene funkcionere. To će biti najveće iskušenje za budućeg mandatara i za koaliciju, jer, ukoliko ostanu Amfilohijevi kadrovi smjena Krivokapića suštinski  neće ništa  promijeniti, i Crna Gora će nastaviti tonuti u primitivizam i beznađe.

Dakle, određenim Zapadnim centrima trebala je godina dana –  i u primjeru Crne Gore – da shvate da kanon liberalnih demokratija o nužnoj promjeni vlasti –  svuda i u svako vrijeme –  nije univerzalan. No, čini se da ni političkoj strukturi koju personifikuje Milo Đukanović, jedna kalendarska godina nije bila dovoljna da prihvati stvarne razloge poraza:  kao opozicija se mlako i neorganizovano odupirala potiranju osnovnih nacionalnih i državnih tekovina na osnovu kojih je stvorena Crna Gora 2006. godine.

No, stranačka anemičnost indipendističkih stranaka nije omalomoćila spontani građanski otpor. Naprotiv, samoorganizovane grupe građana, aktivista civilnog društva, koji su bili bez  saveznika u zemlji i inostranstvu, pokazali su   da neprijatelji crnogorske samobitnosti ne mogu ostvariti svoje asimilatorske ciljeve, bez žestokog otpora. Ovo se  najubjedljivije  očitovalo  na Belvederskim demonstracijama 4. i 5. septembra 2021. godine.

(Nastavlja se)