Kartografska manija: Gdje je srpska književnost, tu su srpske zemlje

Piše: Tomislav Marković

Ko o čemu, srpske umne glave o granicama, teritorijama, razgraničenjima, međama i sinorima.

Zlatno doba opsednutosti granicama među srpskim intelektualcima vladalo je krajem ‘80-ih godina, kad su u Slobodanu Miloševiću prepoznali izvođača radova koji je bio voljan da snove nacionalističkih pametara sprovede u delo, uz malu pomoć raznih ubica i haubica. U to vreme mnogi akademici i pisci preko noći su se prekvalifikovali u kartografe, pa su davali raspojasanoj mašti na volju crtajući mape buduće proširene Srbije.

U međuvremenu je minulo nekoliko izgubljenih ratova za žuđene nove granice, u okviru tog suludog projekta uniformisani terenski radnici izvršili su nebrojene ratne zločine i genocid, a Srbija se malo skupila usled pranja u krvi. Velikodržavna ideja je temeljno poražena, a Srbija je dosegla civilizacijsko i moralno dno.

Kartografska manija

Desetine hiljada mrtvih, milioni raseljenih, uništeni gradovi i sela, razorena zemlja, apokaliptička pustoš koju su iza sebe ostavile ratničke horde, sprovodeći velikosrpski državni program, nimalo nisu pokolebali crtače mapa. Pošto nekog novog rata nema na vidiku, neophodno je promeniti strategiju, pa se kartografska manija iz geografskog polja preselila u sferu jezika, kulture, duhovnosti. Privremeno, dok se ne steknu uslovi za novi ratnički pohod na susede, za još jedan krug besmislenih nastojanja za uvećanjem teritorijalnog poseda.

Umnici nisu usamljeni u čuvanju velikodržavne ideje na rezervnom položaju, nego imaju zdušnu podršku državnih institucija i naprednjačke političke elite. Velika Srbija se na naprednjačkom jeziku zove srpski svet, a instrumentalizovana kultura služi kao ideološka osnova koja legitimiše ovu ideju. To je ozvaničeno i nekim obavezujućim dokumentima, kao što su Povelja o srpskom kulturnom prostoru ili Strategija razvoja kulture Republike Srbije 2020-2029.

Povelju su donele Srbija i Republika Srpska, kako bi Srbi koji žive van Srbije bili tretirani kao deo jedinstvenog srpskog korpusa, etničkog i kulturnog. U Povelji piše da “granice kulturnog prostora nije moguće svesti u granice jednog političkog, odnosno državnog prostora”. Reklo bi se da je jedinstveni kulturni prostor privremena zamena za jedinstveni politički prostor. Nije uzalud donošenje Povelje u Večernjim novostima najavljivano slavljeničkim naslovom Kulturna povelja za ujedinjenje Srbije i Srpske!

Kulturni i državni prostor

U Strategiji ima sličnih imperijalnih tonova, tako je “povezivanje srpskog kulturnog prostora” definisano kao poseban cilj. Pripadnici intelektualne elite već decenijama pišu i govore na sav glas o srpskom duhovnom, kulturnom prostoru koji obuhvata teritoriju mnogo veću od Srbije, o tome su organizovani i razni paranaučni skupovi. Srž te ideje najbolje je izrazilo Udruženje književnika Srbije kad je pokrenulo “Jezičku tribinu” pod lingvističko-hegemonističkim sloganom Gde odzvanja naša reč, naša je i država.

Da ne bude posle kako zlonamernici nešto učitavaju, sve su velikodržavni intelektualci sami jasno napisali, crno na belo. Uostalom, čak je i jedan od intelektualnih stubova Karadžićevog režima, pesnik i senator Rajko Petrov Nogo sam lepo priznao čemu služe sve te tobožnje kulturološke, religijske i lingvističke lažipriče.

U memoarskoj knjizi S mene pa na uštap, u zapisu od 3. novembra 1998. godine Nogo veli: “Gle, gle. Čitam u novinama teze za razgovor na temu Srpski kulturni prostor, a ta se tema uvek pojavi kad god gubimo državni prostor. Što ne možemo državnom granicom, carinom, policijom i vojskom, obdržavaćemo kulturnim i duhovnim prostorom do nekih boljih vremena”.

Granice podložne tumačenju

U takvom društveno-političkom kontekstu pojavljuje se Deklaracija Granice srpske književnosti, doneta na četvrtoj interkatedarskoj srbističkoj konferenciji u Tršiću, rodnom mestu Vuka Karadžića. Skupili su se ugledni srbisti sa svih katedri u Srbiji, ali i iz drugih krajeva srpskog sveta – Republike Srpske i Crne Gore, kao i stručnjaci iz glasovitih institucija kao što su Matica srpska, Odbor za standardizaciju srpskog jezika, Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, Institut za jezik i Institut za književnost, ne bi li dali odgovor na goruće pitanje – gde su granice srpske književnosti?

I šta su zaključili? Naravno, da je ta međa prilično maglovita: “Kao i sve granice uspostavljene odlukom na osnovu nezaključivog niza svojstava, granice srpske književnosti, pa onda i sama srpska književnost kao predmet, ne mogu se potpuno precizno odrediti”. Kako vele srbisti, ta međa je neodrediva, jer “granica apstraktnih predmeta” ima “hermeneutičku prirodu”, što će reći da zavisi od tumačenja. Sve u svemu, “taj tip granice nije uporediv sa objektivno postojećim granicama fizičkog predmeta”. Uglavnom, te granice su pomalo fluidne, pa će se u vremenu budućem menjati.

Zanimljiv zaključak koji se, za divno čudo, odnosi i na državu Srbiju, iako ona nije apstraktni predmet, već vrlo konkretna teritorija. Ni Srbija ne zna gde su joj granice, jer velikosrpski ideolozi nisu zadovoljni postojećim stanjem. I granice Srbije imaju hermeneutičku prirodu, zavise od tumačenja, pa tako pojedini hermeneutičaru granicu vide na liniji Karlobag – Ogulin – Karlovac – Virovitica, drugi bi celu Bosnu i Hercegovinu podveli pod granice Srbije, treći tumači bi se zadovoljili polovinom te države, četvrti ne mogu da zamisle buduću Srbiju bez Makedonije, a peti smatraju takve ambicije hermeneutičkim preterivanjem.

Ne zna se šta je Srbija i dokle doseže, to je stvar slobodnih interpretacija. Ko zna, možda se u dalekoj budućnosti najzad prošire granice Srbije, pa se samim tim uveća i oblast srpske književnosti. Promena granica je izgleda intimni san i književnih i političkih stručnjaka. Intelektualci i političari zaista ne gube nadu.

Kulturna policija

Možda su granice srpske književnosti neodređene, ali srbistima su neke stvari ipak definitivno jasne. Na primer, da je stara dubrovačka književnost deo srpske književnosti. Doduše, bili su velikodušni, pa su dubrovačkim književnim delima priznali “dvostruku pripadnost”. Na prošlogodišnjem skupu u Tršiću stručnjaci su doneli sličnu deklaraciju pod nazivom Granice srpskog jezika, u kojoj su utvrdili da je “štokavski jezički tip, upravo srpski – primarno vezan za srpski narod i njegove zemlje”.

Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti i Matica hrvatska reagovale su na obe deklaracije, rekavši da se u ovogodišnjoj “naslućuje imperijalistička podloga za širenje stvarnih granica srpske države jednoga dana u budućnosti”. A za prošlogodišnju vele da se tu “na znanstveno neutemeljen način od teze Vuka Stefanovića Karadžića o štokavskom narječju kao isključivo srpskom, premda štokavski govore i Hrvati, i Bošnjaci, i Crnogorci”.

Nisu ni hrvatski jezikoslovci nevinašca, ima i u Hrvatskoj tušta i tma identitetskog inženjeringa koji koristi jezik i literaturu u strogo nacionalne svrhe, ali su ovoga puta ipak u pravu. A i ovi čuvari i širitelji srpskih granica ga preteraše, otimaju šta god stignu, prisvajaju sve što im se učini zgodnim, ubiše se od kuknjave kako nam Hrvati, Bošnjaci i Crnogorci ukradoše jezik, istrebljuju tuđice, progone latinicu, od ćirilice stvaraju totem, proteruju nepodobne imenice ženskog roda. Uopšte, ponašaju se kao jezička, književna i kulturna policija.

Nož-žica književnost

Na kraju su nacionalni udarnici svo bogatstvo književnosti, jezika, kulture i duhovnosti upregli u sumanuti ideološki projekat koji se nekad zvao velika Srbija, a danas se kliče srpski svet. Za njih su sve pobrojane kategorije dobre samo kada postanu instrumenti za kovanje nacionalnog identiteta i opravdanje za neka buduća osvajanja. Celokupan njihov umni napor, prividan i avetinjski, može se svesti na parafrazu stare parole Šešeljevih radikala: “gde su srpski grobovi, tu su srpske zemlje”.

U verziji naših kulturaca parola glasi: “gde je srpska književnost / kultura / jezik / crkva, tu su srpske zemlje”. I tu je početak i kraj svih njihovih pseudomisaonih preokupacija, to su im dosezi i limiti. Za razliku od Srbije i srpske književnosti koje ne znaju za granice, ideologizovani um nacionalnih dušebrižnika je ograničen kao saksija. U kojoj je zemlja takvog kvaliteta da tu ni korov ne može da raste, a nekmoli kakav miomirisni cvet.

Lepo je Nogo rekao, on je bar bio pošten: kulturom i duhovnošću se održava ono što ne može carinom, policijom i vojskom, dok ponovo ne dođe vreme da se nacionalistički ciljevi ostvaruju tenkom, puškom, nožem i snajperom. U tom izopačenom belicističkom svetu, knjiga, slika, jezik, religija, muzička kompozicija nastupaju kao prethodnica tenkova i teške artiljerije. A imaju i druge svrhe u okviru istog projekta. Nakon zločina i genocida, po ratnom rasporedu kultura je zadužena za asanaciju mentalnog terena. Ruku na srce, nacionalistički bardovi su se i odali ovakvim delatnostima u svojim književnim kupusarama; prvo su stvarali ideološku osnovu za pokolj, a kasnije su se bavili negiranjem i opravdavanjem počinjenih zlodela, samo što ta njihova nož-žica književnost jedino u ovako propaloj sredini može da slovi kao neka ozbiljna literatura.

U službi nacije

Takve tendencije izbijaju iz pojedinih formulacija Deklaracije Granice srpske književnosti, tu su prisutne totalitarne težnje koje svode književnu umetnost na sluškinju nacionalnog identiteta, na oružje za borbu sa zamišljenim neprijateljima.

Eksperti za gradnju Prokrustove postelje nas upoznaju sa srpskom književnošću i kulturom kao “simboličkom osnovom uspostavljanja srpske nacije”, ubeđuju nas kako je identitet srpske književnosti “analogan nacionalnom identitetu”, kako postoji “jedinstvo srpske nacije, kulture i književnosti bez obzira na državne i regionalne razlike”, pa čak i da je sve što je od stranih uticaja “odraženo u književnosti”, od svetog Save do danas, “podjednako srpsko”.

Nesporna je intelektualna beda ovakvog poimanja književnosti i kulture, ali to nije od juče, već je radikalni izraz jednog koncepta koji je duboko ukorenjen u našoj sredini.

U knjizi Kritika srpskog uma, koju je nedavno objavio Most-Art, Novica Milić piše: “Još je Skerlić položio osnove istoriji srpske literature kao nacionalno orijentisane kulture, kao programa za jedno nacionalno prosvećivanje gde individualni autori, pesnici i pisci, služe tek kao izvršioci nacionalnog, kolektivnog zadatka koji usmerava država i koji je usmeren ka državi. Oni su tek primeri za tok koji im određuje kolektivna istorija, i njihovu singularnost, pojedinačnost, individualnost treba razumeti kao ne naročito bitne, tek stilske ‘detalje’ nacionalnog toka povesti”.

Čuvari graničnog prelaza

Nemoguće je bilo koju znatniju stvaralačku ličnost uklopiti u navedeni kolektivistički koncept književnosti bez redukcije, sakaćenja i falsifikovanja, između ostalog i zato što se umetnost po svojoj prirodi opire banalnosti i klišeima. Uostalom, dovoljno je pročitati mali odlomak iz pisma Marine Cvetajeve Rajneru Mariji Rilkeu da bi se shvatila kosmička besmislenost nacionalističke instrumentalizacije književnosti.

Pismo od 6. jula 1926. godine: “Nijedan jezik nije maternji jezik. Pisati stihove znači prepevavati. Zato ja ne shvatam kad se govori o francuskim ili ruskim itd. pesnicima. Pesnik može da piše na francuskom, ali ne može biti francuski pesnik. To je smešno. Ja nisam ruska pesnikinja i uvek se čudim kad me smatraju za to i tako nazivaju. Čovek zato i postaje pesnik (kad bi to uopšte mogao da postane, kad to ne bi bio od rođenja!) da ne bi bio Francuz, Rus itd, da bi bio – sve. Drugim rečima – čovek je pesnik, jer nije Francuz”.

Da se naši graničari pitaju, čudne pojave kakva je bila Cvetajeva ne bi nikada pustili u književnost. Zaustavili bi je na graničnom prelazu, podvrgli pretresu i strogoj carinskoj kontroli, a potom je vratili odakle je došla. U njihovoj opustošenoj zemlji ima mesta samo za pisce koji su se odrekli poezije, talenta, duha, slobode, zanosa, stila, spisateljske veštine i pameti.

(Al Jazeera, Foto: Gradski portal)