Sada azerbejdžanska zastava iznad Nagorno Karabaha, uskoro ukrajinska iznad Krima

Za Antenu M piše: Oleksandr Levčenko 

Nagorno Karabah je regija sa površinom od 11,5 hiljada kvadratnih kilometara, koja se nalazi na južnom Kavkazu. "Karabah" se sa turskog prevodi kao "crni vrt", umjesto toga Jermeni koriste naziv "Arcah". U Karabahu su se razvile i azerbejdžanska i jermenska kultura; tamo su živjeli i žive predstavnici oba naroda. Ali ako govorimo o dimenziji međunarodnog prava, Nagorno Karabah je međunarodno priznata teritorija Azerbejdžana. Ovaj stav slijede sve države UN-a, čak i Jermenija.

Početkom 19. vijeka teritorije modernog Azerbejdžana i Jermenije postale su dio Ruskog carstva. Tokom ovog perioda, Nagorno Karabah je bio teritorija stalnih sukoba između Jermena i Azerbejdžanaca, koji su često prelazili u oružani sukobe. Godine 1918. u Zakavkazju su formirane tri republike: Azerbejdžan, Jermenija i Gruzija. Istovremeno, status Nagorno Karabaha ostao je neizvjestan. Jermensko-azerbejdžanski rat počinje za kontrolu Karabaha, ali dolaskom Crvene armije Azerbejdžan i Jermenija potpadaju pod vlast Moskve.

Godine 1921. Nagorno Karabah je postao dio Azerbejdžana, a 1923. godine u okviru njega je formirana Nagorno-Karabahska autonomna oblast. 1987. održani su skupovi u Nagorno Karabahu sa zahtjevom da se region uključi u Jermeniju. 20. februara 1988. Vijeće regije Nagorno Karabah apelovao je na Vrhovni Savjet SSSR-a sa zahtjevom da se region uključi u Jermeniju, ali je Centralni komitet komunističke partije SSSR osudio ovu žalbu. 22. februara 1988. počeli su oružani sukobi između Jermena i Azerbejdžanaca u Nagorno Karabahu. Zbog brojnih sukoba Azerbejdžanci počinju bježati iz Jermenije i Nagorno-Karabaha, a Jermeni iz Azerbejdžana.

Prema popisu iz 1989. godine, region je imao 189.000 stanovnika (41.000 Azerbejdžanaca i 145.500 Jermena). Raspadom SSSR-a sukob je dostigao novi nivo. Azerbejdžan je 30. avgusta 1991. proglasio nezavisnost. 2. septembra 1991. godine proglašena je nezavisna Republika Nagorno Karabah, ali je Baku ovaj čin proglasio nezakonitim. Počinje rat punog razmjera između Jermenije i "samoodbrambenih snaga Nagorno Karabaha" s jedne strane i Azerbejdžana s druge strane. Posebno brutalne borbe nastavljene su 1992.-93. U februaru 1992. jermenske snage napale su grad Hodžali u Nagorno Karabahu naseljenom Azerbejdžancima i masakrirali civilno stanovništvo. Poginulo je nekoliko stotina nedužnih civila. Od 1992. Minska grupa OEBS-a, koju predvode Francuska, Rusija i SAD, pregovara o miru. U maju 1994. godine, strane u sukobu potpisale su Protokol iz Biškeka o prekidu vatre, ali je granatiranje periodično nastavljeno u regionu.

Kao rezultat rata, jermenske snage su uz pomoć ruske vojske preuzele kontrolu ne samo nad većinom teritorije Nagorno Karabaha, već su zauzele i teritorije još sedam azerbejdžanskih opština. Zajedno, ove teritorije su činile oko 20% ukupne površine Azerbejdžana. Oko milion Azerbejdžanaca je bilo prisiljeno napustiti svoje domove u Karabahu i okolnim okupiranim područjima, ali tako zvana Republika Nagorno Karabah je ostala nepriznata država. Iako joj je Armenija pružala vojnu i finansijsku podršku, nikada se nije usudila priznati nezavisnost niti je uključiti u svoju teritoriju. Mirovni pregovori o statusu Nagorno Karabaha nisu doveli do ničega, a sukob u Karabahu je zamrznut 1994. godine.

U aprilu 2016. godine u Nagorno Karabahu su se dogodili oružani sukobi velikih razmjera, koji su postali poznati kao Četvorodnevni rat. 27. septembra 2020. godine počeo je Drugi rat u Karabahu. Azerbejdžan je odlučio vratiti izgubljene teritorije i krenuo u ofanzivu. Za mjesec i po dana azerbejdžanske trupe uspjele su da probiju jermensku odbranu i vrate dve trećine teritorija izgubljenih nakon Prvog rata u Karabahu. Republika Nagorno Karabah postala je odsječena od Jermenije. U region su uvedeni "ruski mirovnjaci". U septembru 2022. godine, u pozadini ruske invazije na Ukrajinu, ponovo su se dogodili azerbejdžansko-jermenski sukobi. Iako je Jermenija apelovala na Rusiju za pomoć, nije dobila podršku. Premijer Jermenije Nikol Pašinjan se 18. aprila 2023. godine, govoreći u republičkom parlamentu, složio da je Nagorno Karabah pravno deo Azerbejdžana.

Ministarstvo odbrane Azerbejdžana objavilo je 19. septembra 2023. početak "antiterorističke operacije" u Nagorno Karabahu s ciljem obnove ustavnog poretka. Ovog puta Jerevan nije branio Karabaške Jermene. Neprijateljstva su trajala nešto manje od jednog dana i zapravo su okončana predajom separatističkog regiona. Prema uslovima sporazuma o prekidu vatre, jedinice nepriznate republike se raspuštaju, a njihovo oružje i vojna oprema se prebacuju u Azerbejdžan. Vlada u Bakuu ponudila je lokalnim stanovnicima da ostanu, ali uzmu azerbejdžansko državljanstvo. Većina lokalnih Jermena nije pristala na ovo, pa su odlučili da odu u Jermeniju. Ovaj odlazak apsolutno nije etničko čišćenje, kako to neki mediji žele da predstave, već svjestan izbor jermenskog stanovništva.

Od prvog rata u Karabahu, Rusija je koristila sukob da ojača svoj uticaj u Zakavkazju. S jedne strane, igrala je ulogu "mirotvorca", as druge, aktivno je prodavala oružje i Jermeniji i Azerbejdžanu. Vremenom je Baku počeo aktivno da razvija savezničke odnose sa Turskom, a Jermenija je, u tom kontekstu, sve više zavisila od Rusije. Uz to, Jerevan je od 1992. godine član Organizacije ugovora o kolektivnoj bezbjednosti (ODKB), dok je Azerbejdžan napustio ovu strukturu 1999. godine.

Međutim, tokom premijerskog mandata Nikole Pašinjana, jermensko-ruski odnosi počeli su postepeno da se pogoršavaju. Još 2020. godine on okrivio je Rusiju i ODKB za nedostatak podrške. Zbog toga je krajem prošle godine Armenija intenzivirala odnose sa EU i SAD. Istovremeno, Pašinjan je počeo da govori o neefikasnosti ruskih mirovnih snaga. Umjesto toga, Rusija trenutno podržava jermensku opoziciju koja traži Pašinjanovu ostavku i tvrdi da je trenutna situacija rezultat njegove preorijentacije na Zapad.

Još jednimtragičnim događajem bila je eksplozija goriva 25. septembra ove godine u blizini autoputa Stepanakert - Askeran u Nagorno Karabahu. 68 ljudi je umrlo. Broj ranjenih je 290. Broj građana čija je sudbina nepoznata je 105. Postavlja se logično pitanje, kome to koristi? Baku je već riješio vojno i političko pitanje reintegracije Karabaha, stoga nema apsolutno nikakvu dobit da izvede teroristički čin na teritoriji na koju će za nekoliko dana ući azerbejdžanske trupe. U međuvremenu, treba shvatiti da lokalni civili i vojno osoblje koji su položili oružje imaju slobodan prolaz na teritoriju Jermenije. Ali to se ne odnosi na nekoliko separatističkih lidera koji su podstakli sukob i počinili ratne zločine. Neki od njih su još ranije pobjegli na teritoriju Jermenije, ali su neki ostali u Nagorno Karabahu i nemaju priliku da ga slobodno napuste, jer će ih na izlasku sigurno uhapsiti azerbejdžanska vojska, koja je uspostavila punu kontrolu nad koridorom za Jermeniju. Zbog toga su kriminalci iz bivšeg rukovodstva Nagornog Karabaha govorili o vazdušnom koridoru, ali ova ideja nije naišla na veliku podršku u Jerevanu i zapadnih partnera. Zatim slijedi teroristički akt neviđenog cinizma i opet ponovljeni apel za uspostavljanje vazdušnog koridora, o čemu su počeli razmišljati u Jerevanu i zapadni partneri.

Postupci Rusije su pokazali da je ne zanima stvarno rješavanje konfliktnih pitanja. Za nju je isplativije održavati napetost utičući na obje strane. Takozvani ruski "mirovnjaci", koji je trebalo da zaštitie jermensko stanovništvo Karabaha, nisu mogli ništa učiniti. Rat u Ukrajini značajno je oslabio rusku vojsku. Kada je Azerbejdžan započeo posljednju "antiterorističku operaciju", Moskva je bila samo demonstrativno ogorčena što je "u posljednjem trenutku upozorena" i oprala ruke. Propagandisti Kremlja pozvali su Jerevan da Armenija pridruži Rusiji, a onda bi Moskva navodno pružila potrebnu vojnu pomoć Jermenima. Takve cinične izjave nemaju granica.

Povratak Nagorno Karabaha Azerbejdžanu postao je trijumf međunarodnog prava. Baku se dugo borio da obnovi svoj teritorijalni integritet i to je postigao. Ukrajina je takođe odlučna da vrati sve teritorije koje je privremeno okupirala ruska vojska. Kako se azerbejdžanska zastava sada vijori iznad Nagorno Karabaha, tako plavo-žuta ukrajinska zastava uskoro će biti podignuta nad Krimom.