Crkveni problem

Za Antenu M piše: Miljan Vešović

Prije nekoliko dana, Antena M je objavila interesantnu kratku izjavu bivšeg pripadnika službi bezbjednosti Hrvatske Željka Kekića. Kekić je opisao slučave kada su u manastirima Srpske pravoslavne crkve (u daljem tekstu SPC) u Hrvatskoj pronalažena skladišta oružja. Prema Kekiću, posljednji takav slučaj se desio 2022. Hrvatska je članica NATO od 2009, a EU od 2013.

Prije koju godinu, mediji u Crnoj Gori objavili su transkripte komunikacije pripadnika organizovanih kriminalnih grupa. Transkripti su postali javni kada je EUROPOL „probio“ aplikaciju „Skaj“, koju su pripadnici mafije koristili za tajne razgovore. U jednom od tih razgovora, jedan od pripadnika OKG u Crnoj Gori, izvjesni Knežević, objašnjava sagovorniku da je SPC tražila nabavku 100 automatskih pušaka AK47. Puške je trebalo da posluže za organizaciju oružane pobune, u slučaju da rezultat izbora u Crnoj Gori 2020. nije bio po volji SPC.

Pomenuti Knežević je, prema tim transkriitima, zahtjev za oružjem dobio od svog brata, Ostoje Kneževića, koji je visokopozicionirani sveštenik SPC u Crnoj Gori.

Prozapadni crnogorski mediji su više puta pisali i o svešteniku SPC Mijajlu Backoviću. Backović je bivši pripadnik specijalnih snaga srpske vojske. U javnosti je poznat po propagiranju militantnog srpskog i ruskog nacionalizma, ali i po druženju sa licima iz kriminalnog miljea kao i (interesantno za konzervativnog pravoslavnog sveštenika) sa Plejboj modelima.

Što je mnogo važnije – jedan je od glavnih organizatora paravojnih formacija, tzv „pravoslavnih bratstava“. Te organizacije povezane su sa ruskim kozacima i „Noćnim vukovima“. Postoje sumnje da u osnivanju i radu tih „pravoslavnih bratstava“ učestvuju aktivni i penzionisani pripadnici ruskih vojnih snaga i/ili službi bezbjednosti.

Poznato je da je SPC veoma uključena u političke procese u Crnoj Gori. Nakon izbora 30. avgusta 2020, ta crkva je organizovala sastanak njoj naklonjenih političkih partija u cilju dogovora o formiranju vlade. Prije nekoliko sedmica, klerik SPC nadležan za tu oblast pokušao je da se umiješa u izbor direktora Rudnika uglja u Pljevljima.

Sveštenici SPC aktivni su u pro-ruskom i anti – zapadnom propagandnom djelovanju. NATO u njihovoj interpretaciji je „satanska tvorevina“, Crna Gora je „Ukrajina u malom“ a redovno se organizuju molitve za uspjeh ruske vojske u Ukrajini.

Podsjećamo: Crna Gora je članica NATO od 2017, a još uvijek je jedan od najozbiljnijih kandidata za članstvo u EU.

Stoga upućene ne čudi što je nedavno razbijena teroristička grupa na Sjeveru Kosova kao sklonište i skrovište za oružje koristila baš manastir SPC. To svakako nije iznenadilo bivšeg komandata savezničkih snaga za Evropu, generala Veslija Klarka, koji je ukazao na „ranije slučajeve kad su manastiri SPC korišćeni kao arsenali oružja“.

Vjerovatno nije iznenadilo ni evropske parlamentarce, koji su rezolucijom zaključili da „Rusija koristi uticaj u Srbiji u pokušaju da destabilizuje i umiješa se u poslove suverenih susjednih država: u BiH preko Republike Srpske, u Crnoj Gori preko korišćenja pro-srpskog raspoloženja u zemlji i kroz SPC, a na Kosovu kroz korišćenje i produbljivanje postojećih konflikata na Sjeveru“.

Sve ovo ukazuje da je uloga SPC kao jednog od ključnih agenata srpskog nacionalizma i ruskog uticaja na Balkanu prilično rasvijetljena. Ta crkva se za takvu ulogu dugo pripremala, čak i teološki. „Tradicionalno“ Pravoslavlje, kao vrsta Hrišćanstva koje ispovijedaju i druge pravoslavne crkve, nadopunjeno je tzv „Svetosavljem“. Svetosavlje, koje je utemeljeno sredinom XX vijeka, a koje je „usavršeno“ u ratovima devedesetih, kombinacija je religije, agresivnog srpskog nacionalizma i odbacivanja zapadnih vrijednosti.

Zato je podrška SPC-a anti-zapadnim i pro-ruskim političkim snagama na Zapadnom Balkanu logična. Kao što je logično da političke snage u državama regiona, koje radi dolaska na vlast sarađuju sa SPC su ili od početka anti-zapadne/pro-ruske, ili završe na takvim pozicijama.

Pitanje je, međutim, kako reagovati na ovu situaciju. Realnost, vjerovatno nepravedna, je da u ograničenju uticaja SPC nije moguće primjenjivati ista sredstva kao u ograničenju drugih agenata ruskog/srpskog i anti-zapadnog uticaja. Vjerske slobode i tolerantan odnos prema vjerskim zajednicama su jedna od ključnih evropskih i evro – atlantskih vrijednosti. Posebno se od bivših komunističkih zemalja očekuje da se prema ovim pitanjima odnose sa izraženim senzibilitetom.

Poučan je primjer usvajanja Zakona o slobodi vjeroispovijesti u Crnoj Gori 2019. Vođena realnom potrebom ispravljanja istorijske nepravde, ali i ograničavanja dejstva SPC kao agenta pro-ruskog i anti-državnog uticaja u CG, tadašnja skupštinska većina je usvojila zakon kojim je regulisano pitanje crkvene imovine u Crnoj Gori. Na žalost, taj potez nije naišao na razumijevanje evropskih i trans – atlantskih saveznika. Stvorena (i od strane SPC i Srbije širenjem lažnih vijesti podstaknuta) percepcija da je došlo do ugrožavanja vjerskih sloboda jedan je od razloga za to.

Sa sličnim problemom suočila se i Ukrajina. Ova država je, nakon ruske agresije 2022, zabranila djelovanje Ruske pravoslavne crkve u Ukrajini. Ta odluka takođe nije naišla na razumijevanje dijela javnosti (konzervativne orijentacije) u SAD i evropskim zemljama. Upravo, zbog mogućeg kršenja vjerskih sloboda.

Ono što je moguće uraditi je pokušati naći razloge zbog čega je, konkretno u Crnoj Gori, SPC toliko popularna. Ovo i pored činjenice da većina biračkog tijela podržava članstvo u NATO, a skoro 80% učlanjenje u EU. Međutim, institucija u koju crnogorsko biračko tijelo, prema anketama, ima najviše povjerenja, je SPC. Jedan od razloga zato može biti utisak da je crkva, za razliku od političkih lidera, kao „Božija kuća“, neukaljana korupcionaškim i drugim skandalima.

Zato je beskompromisno zalaganje za iskorjenjivanje korupcije u što većoj mjeri važno i u ovoj oblasti. Ono obnavlja povjerenje u državne institucije, ali i građanski orijentisane političke partije.

Takođe, primjetno je da su podrška i povjerenje u SPC najveći u sredinama koje su ekonomski najmanje razvijene. Radi se o ruralnim sredinama/varošicama gdje ekonomska i infrastrukturna zaostalost i nedostatak perspektive razvoja ponekad učini porodice zavisnim od nečije podrške. SPC je često tu da tu podršku pruži. Stoga snažno zalaganje za podsticanje ekonomskog razvoja tih oblasti može da pomogne pro-zapadnim snagama da povrate povjerenje.

Pored toga, nije zgoreg pokazati veću odlučnost u situacijama kada SPC (ili bilo ko drugi) negira državi Crnoj Gori, ili crnogorskoj naciji, pravo na postojanje, ili istorijsku činjenicu autokefalnosti Pravoslavne crkve u Crnoj Gori. Dug je put do obnavljanja te autokefalnosti. Ipak, ponovna aktualizacija tog pitanja može samo da koristi.

Što se tiče zapadnih saveznika, već je objašnjeno kako im senzibilitet u pogledu vjerskih sloboda nalaže posebnu opreznost kada je odnos prema SPC u pitanju. To vjerovatno nije nešto što im treba zamjeriti. Međutim, vjerovatno je potrebno, a nije nemoguće, uraditi više. Taktički je moguće razdvojiti SPC kao vjersku zajednicu i pojedince u SPC koji su najistaknutiji agenti malignog ruskog i srpskog uticaja.

Sankcionisanje ili javna osuda sveštenih lica za koje postoje dokazi da su umiješani u ruske/srpske obavještajne operacije ili mafijaške aktivnosti mogu da budu posebno efikasno sredstvo. Time će se poslati jasna poruka SPC da nijesu nedodirljivi.

Takođe, javnost u regionu gaji veliko povjerenje u zapadne saveznike kada je u pitanju borba protiv (bilo koje vrste) korupcije, kriminala ili nezakonitih djelatnosti. Kada zapadne zemlje nekog stave na listu sankcija, ili ga označe saradnikom organizovanih kriminalnih grupa, to ima mnogo veći efekat, nego kad to urade vlasti država regiona. Ovo zato što je povjerenje u političku nepristrasnost Zapada veće.

Samim tim, prikupljanje snažnih dokaza, praćeno adekvatnom reakcijom, o umiješanosti pojedinaca iz SPC u „mutne radnje“ može da biračima (uključujući i vjernike) osvijetli „nehrišćanske“ aktivnosti visokopozicioniranih članova ove vjerske zajednice. To dalje može da izazove pad povjerenja u SPC, a samim tim smanji prodornost pro-ruskih i anti-zapadnih stavova koje SPC propagira.

U suprotnom, nedostatak adekvatne unutrašnje i spoljašnje reakcije na aktivnosti SPC može da učini kontaminaciju političkog, društvenog i kulturnog prostora, i konsekventno bezbjednosni problem i za region i za NATO, koji je ta vjerska zajednica izazvala, nepovratnom i gotovo nemogućom za ispraviti.