Jogurt revolucija, 35 godina kasnije – Dan kada je počelo razbijanje Jugoslavije

 Piše: Dinko Gruhonjić 

Peti oktobar se u Srbiji obično obeležava kao dan kada je srušen zločinački režim Slobodana Miloševića. Potpuno nepravedno, ali i očekivano, u zaborav je pao jedan drugi peti oktobar, istorijski mnogo značajniji – onaj iz 1988. godine. To je, naime, datum kada je počelo ubijanje Jugoslavije. Jer tada je na protivustavan način, uličnim pučem, srušena autonomija ondašnje Socijalističke autonomne pokrajine Vojvodine.

Potom je, zakonomerno, sledilo ubijanje autonomije Kosova i uvođenje aparthejda, uz usvajanje amandmana na Ustav Srbije 1989. godine, te donošenje Ustava Srbije iz 1990. godine. Bio je to prvi secesionistički ustav u SFR Jugoslaviji, jer je njime Srbija bila definisana kao samostalna država. To je istorijski fakat, koji su u međuvremenu prekrili falsifikati i propagandni spinovi po kojem su Slovenija i Hrvatska bile prve secesionističke republike u drugoj Jugoslaviji. Nisu. Bila je to Srbija.

Leto 1988. godine u Vojvodini bilo je veoma vruće. Tako i piše sociolog i univerzitetski profesor Sergej Flere u naučnom članku „Vruće vojvođansko leto“ (Zbornik Vojvođanskog kluba: Identitetska pitanja u Vojvodini u svetlu predstojećeg popisa stanovništva, 2022). Niz mitinga širom Vojvodine mogli su izgledati spontano i kao delo “običnih građana”. Međutim, ti mitinzi, kako pokazuje istraživanje profesora Flerea, jedno od retkih koje se uopšte bavi tim pitanjem, bili su delo Slobodana Miloševića, političke policije, medija i njegove elite. Vojvođanskom rukovodstvu se najviše prigovaralo da “nema razumevanja za kosovske Srbe”. Mitinzi su održavani pod parolom “Oj, Srbijo iz tri dela ponovo ćeš biti cela”.

Svi su mislili da će Milošević ‘tu stati’
To „događanje naroda“ na ulicama vojvođanskih gradova manje-više ćutke su posmatrali iz ostalih delova jugoslovenske federacije. Čelni ljudi Saveza komunista na republičkom nivou vodili su se valjda logikom da će Slobodan Milošević tu stati. Kao i obično u takvim situacijama – prevarili su se. Jer političke predatore takve vrste nemoguće je zaustaviti ustupcima, pošto oni to shvataju jedino i isključivo kao slabost „druge strane“, pa im se apetit pojačava. Isto tako je bilo i sa Jugoslavijom: nakon Vojvodine i Kosova, uporedo se odvijala i „antibirokratska revolucija“ u Crnoj Gori, a potom su redom sledili ratovi, čiji je zajednički imenitelj da je u svakom od njih (Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Kosovo, NATO) učestvovala – Srbija. Što bi rekli: pametnom dosta!

Vojvodina je prema Ustavu SFRJ iz 1974. godine imala široku autonomiju u okviru jugoslovenske federacije: zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast na svojoj teritoriji, pravo na upravljanje sopstvenim prihodima i imovinom, što je sve bilo utvrđeno i Ustavom Socijalističke autonomne pokrajine Vojvodine od 28. februara 1974. godine, do sada jedinim u njenoj istoriji. Vojvođanska autonomija bila je garantovana saveznim ustavom i pravom veta koje je Pokrajina imala.

Vojvodina je za tih 14 godina autonomnog statusa, sem dodatne izgradnje vlastitog političkog subjektiviteta kroz činjenicu da je bila konstituent jugoslovenske federacije, zabeležila privredni rast bez presedana: Utva iz Pančeva je proizvodila delove za mlazne avione, IDA iz Kikinde automobile, u čak sedam brodogradilišta proizvodili su se rečni brodovi, novosadski Novkabel proizvodio je optičke kablove i kompjutere… Naravno, proizvođači hrane kojih je bilo u celoj Vojvodini, uključujući i velike poljoprivredno-industrijske kombinate svoje proizvode su plasirali na evropska i svetska tržišta i na njima ostvarivali veoma značajne profite, uključujući i „posao veka“ – izvoz šunke za vojsku SAD. Kompanija Naftagas je, pored domaćih rezervi, naftu istraživala i izvlačila u afričkim, azijskim i bliskoistočnim zemljama. Građevinci su učestvovali u izgradnji pruga, autoputeva, brana, pa čak i jedne prestonice – Librevillea, glavnog grada Gabona (firma 25. maj, Novi Sad).

Spisak najpoznatijih svetskih kompanija (Opel, IBM, Boeing, Olivetti…) sa kojima su sarađivala preduzeća iz Vojvodine je bio impozantan.

Sve u svemu, ukupan razvoj Vojvodine bio je oličen u izgradnji novih i modernizaciji postojećih industrijskih postrojenja i infrastrukture, rastu BDP-a po glavi stanovnika, otvaranju novih radnih mesta, fakulteta, škola, bolnica…

Nasilno oduzimanje autonomije
Nakon nasilnog oduzimanja autonomije, navedenu društvenu imovinu Miloševićev režim je uništio hiperinflacijom, ratovima i prvom fazom privatizacije. A ono što je preostalo uglavnom su rasprodale vlasti postmiloševićeve Srbije.

„Antibirokratska revolucija” u Vojvodini ostala je u istoriji poznatija pod nazivom „Jogurt revolucija“, jer su „spontano“ okupljeni demonstranti na zgrade vojvođanskih institucija bacali jogurt, koji im je bio „spontano“ dostavljen iz Novosadske mlekare, kako bi se „okrepili“. Taj jogurt je ubrzo „uskisao“ i za sobom je ostavio još kiselije posledice.

Kako je ranije pisao novinar i publicista Dimitrije Boarov, procenjuje se da je tokom „Jogurt revolucije“ u Vojvodini smenjeno oko 40.000 političkih funkcionera, visokih državnih činovnika, sudija i šefova policije, direktora i upravnika škola, bolnica, medija, kulturnih institucija… Procenjuje se da su smenjene čak četiri petine direktora vojvođanskih preduzeća, uključujući generalne direktore svih pet banaka u Novom Sadu, naftne privrede, železnice, PTT sistema… Čistke su organizovane u Radio-televiziji Novi Sad, listu Dnevnik, kao i u svim pokrajinskim novinama, uključujući i one na jezicima narodnosti (nacionalnih manjina).

Vojvodina je 1989. godine imala društveni proizvod koji je bio za oko 17 procenata veći od Srbije bez autonomnih pokrajina. Ali, 2009. godine, dakle 20 godina kasnije, BDP je pao ispod proseka uže Srbije te je Vojvodina po Zakonu o regionalnom razvoju Srbije označena kao njen “nedovoljno razvijeni region”. Kao ilustrativan primer, istoričar Milivoj Bešlin navodio je da je uoči raspada Jugoslavije 1986. godine, razmer razvijenosti Vojvodine i Slovenije bio 1:1,4. Ako se uzme 2000. kao poredbena godina, tada svaka komparacija Slovenije i Vojvodine predstavlja potpunu istorijsku katastrofu za Vojvodinu, jer je odnos bio 8:1 u korist Slovenije. Sunovrat koji se “desio” za samo jednu jedinu deceniju.

Profesor Prirodno-matematičkog fakulteta u Novom Sadu Lazar Lazić upozoravao je u više navrata da se Vojvodina od gubitka autonomije suočava i sa velikom depopulacijom, odnosno smanjenjem broja stanovnika. Prema njegovim rečima, Vojvodina danas ima manje stanovnika nego 1971. godine, a stanje je najdrastičnije u Banatu, koji danas ima manje stanovnika nego 1910. godine.

Etnička struktura stanovništva
Vojvodina je od ulaska u Srbiju, odnosno Jugoslaviju, do danas doživela i drastične promene u etničkoj strukturi stanovništva. Prema prvom popisu stanovništva u Kraljevini SHS iz 1921. godine, koji je registrovao maternji jezik i veroispovest a ne i etničku pripadnost, srpskim jezikom govorilo je oko 35 odsto stanovnika Vojvodine, mađarskim oko 24, nemačkim oko 22 odsto. Katolici su bili najbrojnija konfesija, oko 47 odsto, sledili su pravoslavci sa 40-ak i protestanti sa deset-ak odsto.

Prema popisu stanovništva iz 1948. godine, u vreme socijalističke Jugoslavije, Srbi su činili oko 50 odsto stanovništva, Mađari oko 26 odsto a Nemci oko dva odsto. To je bila posledica činjenice da je iz Vojvodine nakon Drugog svetskog rata proterano oko 450.000 Nemaca, nakon što su im oduzeti državljanstvo, imovina i građanska prava. Vojvodina je potom slavenizirana i u napuštene nemačke kuće naseljeni su ljudi iz Bosne i Hercegovine, delova Hrvatske, Crne Gore, delova Makedonije, sa Kosova i sa juga Srbije.

Uticaj na etničku strukturu Vojvodine bio je posebno vidljiv i nakon ratova u Jugoslaviji iz ‘90-ih godina 20. veka. Prema poslednjem popisu stanovništva iz 2022. godine, Srbi u Vojvodini danas čine gotovo 70 odsto stanovništva, a Mađari oko 10 odsto. Uočljiv je i trend opadanja broja pripadnika drugih nacionalnih manjina, pre svega Hrvata, koji su bili izloženi i etničkom čišćenju u Vojvodini, naročito u Sremu tokom 1990-ih godina, a za šta je pred Haškim tribunalom osuđen lider ekstremističkih radikala Vojislav Šešelj.

Sve u svemu, od popisa stanovništva iz 1921. godine broj Srba u Vojvodini se udvostručio, pa ih danas ima oko 1,2 miliona. Broj Mađara, kojih je rekordno bilo oko 430.000 godine 1948, danas je opao na oko 180.000. Realno je taj broj i manji s obzirom da nemali broj Mađara i dalje ima prijavljeno prebivalište na području Vojvodine, ali u stvarnosti rade ili u Mađarskoj ili u zemljama zapadne Evrope, jer poseduju dvojno srpsko-mađarsko državljanstvo. Ovo drugo državljanstvo im, kao i vojvođanskim Hrvatima, Slovacima i Rumunima, omogućuje lakši pristup tržištu rada na području EU.

Ove demografske promene za posledicu imaju i značajne kulturološke promene, jer je jedna kultura koja je vekovima živela u Vojvodini, ona nemačka, praktično izbrisana. Istovremeno, od ratnih ‘90-ih godina 20. veka do danas česti su i primeri kulturno-istorijskog inžinjeringa. Tome treba pridodati i zakon kojim su četnici Draže Mihailovića, koji su bili saradnici okupatora u Drugom svetskom ratu, ne samo rehabilitovani u Srbiji već su i 2004. godine zakonski izjednačeni sa partizanima. Iako četnika uopšte nije bilo u Vojvodini tokom tog rata, danas se četnička ideologija servira kao mainstream pre svega mladim ljudima u Vojvodini, kroz udžbenike i medijsko-političku propagandu. Rečima istraživača Srđana Šušnice, koji je pisao o svojoj rodnoj Banjaluci, posredi je “pretvorba identiteta grada”, u ovom slučaju pokrajine, odnosno demonstracija srpsko-pravoslavne dominacije Vojvodinom.

U političkom smislu, ni nove vlasti koje su srušile režim Slobodana Miloševića, uprkos predizbornim obećanjima, nisu radile na vraćanju suštinske autonomije Vojvodine. Da ne postoji volja za takvim potezom u centralističkom Beogradu, najzornije je pokazao Ustav Srbije iz 2006. godine, koji je usvojen na referendumu uz mnoge manipulacije, a koji je gotovo “saborno” usvojen u Skupštini Srbije – za njega su glasali i poslanici nacionalističkih stranaka: Šešeljevih radikala i Dačićevog SPS-a, zatim Koštuničinog DSS-a, ali i takozvanih proevropskih stranaka, poput Demokratske stranke i G17 plus. Protiv su bili jedino poslanici Liberalno-demokratske partije i regionalne Lige socijaldemokrata Vojvodine. Iako na području pokrajine Vojvodine Ustav nije dobio potrebnu natpolovičnu većinu (dobio je manje od 44 odsto glasova na referendumu, uprkos agresivnoj propagandi), to – sem simbolike – nije imalo nikakav drugi efekat. Novi Ustav je još jednom potvrdio da vlasti u Beogradu nemaju nameru da Vojvodini vrate autonomiju koju joj je nasiljem ukinuo Miloševićev režim 1988. godine.

Novi historijski položaj
Doduše, i po najnovijem srbijanskom Ustavu, pored Kosova, Vojvodina jeste prepoznata kao autonomna pokrajina unutar Srbije. Ali, kao što od realnosti danas odudara slovo Ustava koje Kosovo vidi kao autonomnu pokrajinu unutar Srbije, tako od realnosti odudara i pridev “autonomna” kada je Vojvodina u pitanju. O tome svedoči i činjenica da su jedine ustavne kategorije samo obeležja Vojvodine, odnosno njeni grb i zastava. Od zakonodavne, izvršne i sudske vlasti, kao i od upravljanja vlastitim prihodima i imovinom, što je bilo definisano Ustavom Vojvodine iz 1974. godine, nije ostalo ništa. Stoga nije preterano zaključiti da je autonomija Vojvodine “samo reč”, odnosno prazna ljuštura. Doduše, pokrajinske institucije, Skupština i Vlada Vojvodine, još uvek postoje, ali samo zbog mogućnosti zapošljavanja kadrova vladajućih partija.

Sve u svemu, posle nasilnog i neustavnog ukidanja autonomije 1988. godine, Vojvodina se našla u novom istorijskom položaju, sama u državnom okviru Srbije. Vojvodina je tako jedini konstituent jugoslovenskog federalizma koji je ostao uz Srbiju. A Srbija je zemlja kojom vlada militantna etnonacionalistička ideološka matrica „srpskog sveta“, odnosno ideja da „svi Srbi žive u jednoj državi“.

Neko naivan bi se zapitao: pa zašto je onda Srbija rušila Jugoslaviju, kad su u njoj svi Srbi živeli u istoj državi? Ili: zašto Srbija sada ne ide odlučno ka članstvu u EU, jer bi tada opet svi Srbi živeli u istoj državi, čak i mnogo više njih nego što je to bio slučaj sa Jugoslavijom? Razlog je prozaičan: ni u jednom ni u drugom slučaju odluke se ne bi mogle donositi (samo) u Beogradu. U slučaju federalizovane Jugoslavije, bio je potreban konsenzus sa drugim republikama u donošenju odluka. U slučaju EU, odluke bi se donosile u Briselu, a ne u Beogradu. Ovdašnjim etno i kleronacionalistima, uprkos megalomanskim državnim ambicijama, zapravo nije važno kolika je ta država. Važno je samo da oni i jedino oni upravljaju njome – i to iz Beograda.

Jaša Tomić, radikal i gorljivi pristalica ideje ujedinjenja Vojvodine sa Srbijom, već nepunih godinu dana nakon ostvarenja vlastitog sna, 1919. godine, napisao je esej „Plači, Vojvodino!“ On je, naime, već tada ukapirao da je Vojvodina ništa drugo do ratni plen za Srbiju. Do dana današnjeg, teško da se išta promenilo u kolonijalnom odnosu Beograda prema Vojvodini. U stvari, jedna se stvar drastično nagore promenila: Vojvodina.