Nagradno pitanje

Za Antenu M piše: Miljan Vešović 

Prije nekoliko dana, britanski sekretar za inostrane poslove i bivši premijer Dejvid Kameron nazvao je Srbiju “saveznikom Rusije”. Ta izjava je, naravno, tačna. I dok je dosta toga (uključujući i od strane autora ovog teksta) kazano o srpskim destabilizatorskim aktivnostima na Zapadnom Balkanu (uz podršku Rusije), često se previđaju implikacije srpske ekonomske i trgovinske politike. Pod predsjednikom Vučićem, Srbija ulaže jasne i neprestane napore da (p)ostane glavni ekonomski i trgovinski partner Rusije, Irana i NR kine na Zapadnom Balkanu, kao i da privuče investicije iz tih država.

Da počnemo sa Rusijom. Prema analizi koju je 2022. objavio američki think tank “Fondacija za odbranu demokratija” (FDD), u Srbiji je samo u toku 2022. osnovano preko 1200 kompanija čiji su Rusi vlasnici. To je bilo više nego dvanaestostruko uvećanje u odnosu na prethodnu godinu. Imajući u vidu da je ruska agresija na Ukrajinu počela upravo 2022. i da se Srbija, suprotno politici EU, nije pridružila sankcijama protiv Rusije, prilično je jasno šta se desilo – Srbija je postala glavna evropska destinacija za relokaciju ruskih kompanija i izbjegavanje sankcija.

Ovu pretpostavku potvrđuju i ruski mediji. Na primjer, ruski internet portal “Pro”, koji se prvenstveno bavi ekonomskim pitanjima, je Srbiju nazvao “širom otvoreni prozor u Evropu, slobodno i logistički pogodno tržište” za ruski biznis. “Pro” je analizu nastavio objašnjenjem da su se ruske kompanije, kada su se suočile sa sankcijama Zapada, počele da smatraju Srbiju odličnim mjestom za ponovni ulaz na međunarodna tržišta i obnovu proizvodnje. Kao primjer, “Pro” je naveo veliku rusku IT kompaniju “Jandeks” (tzv. “ruski Gugl”), koja je 2022. otvorila veliku (više od 700 zaposlenih) kancelariju u Beogradu, a uskoro planira da otvori još jednu.

Drugi ruski portal koji se bavi ekonomskim pitanjima, “Frank Media”, prenio je navode iz analize nevladine organizacije “Globalna inicijativa protiv transnacionalnog organizovanog kriminala” (GI-TOC), bazirane u Ženevi. U toj analizi, objavljenoj u julu 2023, istraživači iz GI-TOC su ustvrdili da je Zapadni Balkan postao “magnet” za ilegalne tokove novca iz Rusije. Srbiju su označili “najgostoljubivijom” državom za te ilegalne tokove novca. Takođe su predstavili podatke koji su pokazali još spektakularnije povećanje broja ruskih kompanija u Srbiji nego što je to 2022 ustanovio FDD – prema GI-TOC, preko 5000 novih kompanija u ruskom vlasništvu je registrovano u Srbiji. Zaključili su da “ovako velik broj preduzeća čiji su vlasnici Rusi čini pranje ruskog novca lakim”.

Srpsko – ruski mehanizam izbjegavanja sankcija takođe funkcioniše i u prodajama vojne i robe dvostruke namjene. U novembru 2023, istraživački novinari Radija “Slobodna Evropa” su otkrili šemu pomoću koje je roba dvostruke namjene u vrijednosti od više od 71 milion američkih dolara izvezena u Rusiju od strane srpskih kompanija. Dok se sve to dešavalo, Vučić i drugi srpski zvaničnici su ponavljali da “niko ne može da preko Srbije izvrda sankcije Rusiji”. Imajući u vidu da se roba dvostruke namjene ne može izvesti bez izvoznih dozvola koje izdaje država (u ovom slučaju Srbija), jasno je da se ovaj primjer izbjegavanja sankcija desio sa odobrenjem Vučića i Vlade Srbije.

Moskovski think-tank “Valdajski forum za diskusiju” je takođe novembra 2023. objavio veoma pohvalan članak o Vučiću. Valdajski klub je poznat po organizovanju (svake godine) Valdajske konferencije, koju često posjećuje Putin, a koju poznavaoci prilika u Rusiji i međunarodnih odnosa opisuju kao “ruski Davos” i “glamurozni simpozijum visokog nivoa koji organizuje ruska elita”. U pomenutom članku, s naslovom “Politički dribling Aleksandra Vučića”, autori su ustvrdili da je “Vučićeva multi – vektorska politika veoma efikasna i dovela je do uspjeha u privlačenju stranih investicija i razvoju ekonomije, u isto vrijeme čuvajući dobre odnose i sa Zapadom i sa Rusijom i Kinom”.

U analizi Valdaja je zaključeno da nivo podrške Zapada Vučiću i Srbiji neće opasti. Objasnili su da će “Zapad podržavati i finansirati Srbiju šta god Srbija radila, jer Zapad ne želi da Srbija postane zavisna od Rusije”. Imajući u vidu poteze koje su pojedini zapadni zvaničnici i diplomate vukli u posljednjih nekoliko godina, teza “Valdaj kluba” možda i nije toliko daleko od istine.

Što se tiče Irana, Srbija (kao ni protiv Rusije) još uvijek nije uvela sankcije protiv te države. Ovo uprkos činjenici da su sankcije uvedene od strane EU, a, kao kandidat za članstvo, Srbija je u obavezi da se usaglašava sa Zajedničkom spoljnom i bezbjednosnom politikom Unije. Takođe, Srbija ne uvodi sankcije iako nema nikakve „istorijske veze“ sa Iranom – ovo je Vučićevo omiljeno opravdanje kada ga pitaju zašto ne uvodi sankcije Rusiji.

Srbija, međutim, neka što ne uvodi sankcije, nego radi suprotno  – iranske investicije u Srbiju su se u posljednjih nekoliko godina višestruko uvećale, a srpski zvaničnici otvoreno izražavaju želju da ojačaju političke, ekonomske, trgovinske i bezbjednosne veze s Iranom. Obje države su takođe javno predstavile plan da u bliskoj budućnosti potpišu sporazum o slobodnoj trgovini. Kako je to sažela pomoćnica ministra inostranih poslova Srbije za ekonomsku diplomatiju Jagoda Lazarević – “potpisivanje sporazuma o spoljnoj trgovini će otvoriti novo poglavlje ekonomske i privredne saradnje između Irana i Srbije”.

Shodno izjavama zvaničnika obje države, a kako je prenio iranski medij na engleskom jeziku “Tehran Times”, glavne oblasti za zajedničku saradnju Srbije i Irana su poljoprivreda, petrohemijska industrija i turizam. Ono što su iranski mediji, međutim, izostavili je saradnja u oblasti odbrane. Više medija je izvještavalo o živim aktivnostima Irana na promovisanju svoje industrije oružja u Srbiji i planovima da izvozi oružje u tu državu. Vašingtonski think tank “Međunarodni forum za Persijski zaliv” je izvijestio da je Vlada Irana oktobra 2022. objavila da je Srbija jedna od 22 države koje su aplicirale za kupovinu iranskih vojnih dronova.

Mediji su zatim, ljeta 2023, objavili da je Srbija kompletirala kupovinu više od 20000 iranskih dronova. Provladini mediji u Srbiji su demantovali informaciju i ustvrdili da se radi o “lažnoj vijesti koju je sastavila vještačka inteligencija”. Međutim, čak i izdanje “Russia Today” na srpskom jeziku je izvijestilo o misterioznom iranskom teretnom avionu koji je na beogradski aerodrom sletio 16. septembra 2023. “Russia Today” je priznala da “iako nema zvaničnih informacija koju vrstu tereta je iranski avion dopremio (jesu li dronovi ili nijesu), čitavi događaj otvara dosta prostora za insinuacije”.

Međutim, 100% potvrđena činjenica je da je Iran imao jedan od najvećih štandova na beogradskom sajmu oružja “Partner 23” održanom 25-28. septembra 2023. Više učesnika sajma je izjavilo da su Iranci izložili prototipove dronova, krstarećih raketa i projektila zemlja – vazduh. U gore pomenutoj analizi think – tanka “Međunarodni forum za Persijski zaliv” zaključeno je da “postepeni gubitak interesovanja Zapada za Balkan i pogoršanje odnosa sa Srbijom su jasno gurnuli Beograd prema osovini “Kina – Iran – Rusija”.

Shodno izjavama srpskih zvaničnika, uključujući i Vučića, Kina je jedan od najboljih prijatelja Srbije. Srpski političari i medija odnosima Srbije i Kine čak tepaju kovanicom “čelično prijateljstvo”. Preduzeća u kineskom državnom vlasništvu kontrolišu ključna industrijska i rudarska postrojenja u Srbiji, poput rudnika bakra i čeličana. Shodno izvještaju “Projekta za mjerenje uticaja Kine po regionima”, koji je pod pokroviteljstvom Odbora za spoljne poslove Predstavničkog doma Kongresa SAD, u Srbiju se slilo oko 70% cjelokupnih kineskih investicija na Balkanu.

Srbija i Kina su potpisale sporazum o slobodnoj trgovini u oktobru 2023. Kako je izvijestio Radio Slobodna Evropa, ovaj sporazum pokriva 10412 proizvoda iz Srbije i 8930 proizvoda iz Kine. Vučić je sporazum nazvao “velikim korakom naprijed”, a ministar spoljnih poslova Srbije Dačić je sporazum označio “istorijskim”. Najdalje je otišao srpski ministar unutrašnje i spoljne trgovine Momirović – on je kazao da je to “najvažniji sporazum potpisan u posljednjih nekoliko decenija” i da je “jedinstven za Evropu”.

Prema istraživanjima eksperta za odnose Srbije i Kine Stefana Vladisavljeva, Kina je zaključno sa 2022. postala jedan od najvažnijih ekonomskih i trgovinskih partnera Srbije, a kineske investicije dostigle su nivo investicija svih članica EU zajedno. Shodno dostupnim podacima, nivo kineskih investicija, podstaknutih aktivnom podrškom Vlade Srbije, je kontinuirano rastao čak i za vrijeme pandemije Kovid-19, kada se većina drugih ekonomskih/trgovinskih aktivnosti smanjivala. Rudarstvo i automobilska/mašinska industrija su, shodno ekspertima, najatraktivniji privredni sektori za Kineze. Srbija je, naravno, član i kineske inicijative “Pojas i put”.

Jedna od glavnih oblasti saradnje Srbije i Kine su telekomunikacije. Srpski državni telekomunikacioni operater, Telekom Srbija, je potpisao ugovor sa kineskom kompanijom Huavei vrijedan 150 miliona američkih dolara 2016. Ugovor se odnosio na razvoj mreža za brzi internet i optičkih kablova. Takođe, Huavei, po narudžbi Srbije, je proizveo i instalirao više od 1000 kamera za nadzor na ulice Beograda. Te kamere se sada, između ostalog, koriste kao pomoćno sredstvo u razbijanju demonstracija srpske opozicije protiv izbornih neregularnosti.

Čak i nakon što je Trampova administracija u SAD uvela sankcije protiv Huaveija, Srbija je nastavila saradnju sa tom kompanijom. Srpski zvaničnici su 2020. izjavili da “nema razloga za prekid saradnje sa Huaveijem” i pohvalili se da je “Huavei došao u Srbiju da tu i ostane”. Pored instaliranja kamera za nadzor, Huavei je formirao i dva “data – centra” u Beogradu i Kragujevcu, a kreira i srpsku državnu platformu za razvoj vještačke inteligencije.

Huavei je takođe iskazao interesovanje za izgradnju 5G mreže u Srbiji. Tačno je da je Srbija (Vučić) septembra 2020, pod pokroviteljstvom bivšeg predsjednika SAD Trampa, potpisala Sporazum o ekonomskoj normalizaciji odnosa sa Kosovom, gdje se, između ostalog, obavezala da neće dopustiti da Huavei bude partner u izgradnji 5G mreže u toj zemlji. Vučić je, međutim, slagao Trampa -  zvanična Srbija ima drugačiju interpretaciju Vašingtonskog sporazuma. Predsjednica Vlade Srbije Ana Brnabić je objasnila da su “srpski zvaničnici i Huavei razgovarali o Vašingtonskom sporazumu” i zajednički zaključili da “Srbija mora imati javan i transparentan tenderski proces za sve svoje partnere” (uključujući Huavei – prim. autora), kada dođe vrijeme za početak razvoja 5G mreže. Shodno najavama iz Srbije, gradnja 5G mreže bi trebalo da započne ove godine.

Situacija je jasna. Srbija pod Vučićem pere ruski novac, pomaže Putinu da izbjegne sankcije i povećava ekonomsku saradnju sa Rusijom uprkos brutalnoj agresiji ove države na Ukrajinu. Srbija takođe aktivno poboljšava odnose i želi da potpiše sporazum o slobodnoj trgovini sa Iranom (istim onim Iranom koji kontroliše Hamas i Hute u Jemenu koji napadaju brodove na Crvenom moru). Takođe, velika je vjerovatnoća da Srbija kupuje oružje, uključujući i dronove, od Irana. Vučić je slagao dvije uzastopne američke administracije i državu usmjerio prema “čeličnom prijateljstvu” s Kinom, tako da Srbija sad služi kao glavni centar za kineske investicije i širenje kineskog uticaja na Balkanu. Kompanije u kineskom državnom vlasništvu kontrolišu rudnike, telekomunikacije, čeličane i kamere koje koristi i Vučić da uhodi svoje građane.

Imajući sve to u vidu, Kameronova frustracija Srbijom ne bi trebalo da iznenađuje. Kameron u tome nije sam -sve veći broj donosilaca odluka s obje strane Atlantika koji podržavaju politiku “više štapa, a manje šargarepe” prema Vučiću daje nadu da će se politika popuštanja Srbiji, koju su vodili SAD i EU, uskoro promijeniti. Skoro objavljena, od strane SAD odobrena prodaja anti – tenkovskih projektila “Javelin” Kosovu dodatno učvršćuje tu nadu.

Nagradno pitanje za pojedine političare i diplomate, poput Emanuela Makrona,  Kristofera Hila, Vladimira Bilčika, Ričarda Grenela, Olivera Varheljija, Dragana Krapovića (da ove naše ne zaobiđemo) i druge je, međutim, sljedeće – na koji tačno način može autoritarni režim koji organizovano autobusima dovodi građane drugih država da namješta izborne rezultate i kidnapuje usred bijela dana lidere opozicije pa zatim završavaju na intenzivnoj njezi, a sve to dok ulaže sveobuhvatne napore da postane najbliži politički, bezbjednosni i ekonomski partner antidemokratske osovine Rusija – Iran – Kina još uvijek biti smatran pouzdanim partnerom, izbornim legalistom i legitimnim kandidatom za članstvo u EU?