Suđenje Bobanu Batrićeviću: Pravoslavna inkvizicija protiv slobode govora

Piše: Tomislav Marković

U ponedeljak, 22. Januara, u Osnovnom sudu u Podgorici počelo je suđenje istoričaru dr Bobanu Batrićeviću, profesoru cetinjskog Fakulteta za crnogorski jezik i književnost. Litijaški advokat Dejan Dragović podneo je tužbu protiv Batrićevića zbog njegove kolumne “Torokanje po Metodologiju i Đaonikiju”, objavljene na portalu Antena M, optužujući ga za izazivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje. Na osnovu toga, tužiteljka Snežana Šišević sročila je zahtev za pokretanje prekršajnog postupka, stavljajući Batrićeviću na teret prekršaj po članu 19 Zakona o javnom redu i miru.

Dotični član zakona glasi: “Ko na javnom mjestu govorom, natpisom, znakom ili na drugi način vrijeđa drugog po osnovu nacionalne, rasne ili vjerske pripadnosti, etničkog porijekla ili drugog ličnog svojstva, kazniće se za prekršaj novčanom kaznom od 250 eura do 1.500 eura ili kaznom zatvora do 60 dana”. Tužilaštvo je iz Batrićevićeve kolumne izvuklo nekolike rečenica koje smatra spornim: “Popovi Crkve Srbije u Crnoj Gori ne propovijedaju vjeru Hristovu. Oni torokaju srpski nacionalizam. Oni indoktriniraju. Šire mržnju i ksenofobiju. Dakle, oni nijesu popovi i kaluđeri, oni su torokuše i propovjednici mržnje”.

Zapušiti usta istini

O čemu se zapravo radi? Batrićević je u kolumni kritikovao episkopa Metodija Ostojića i mitropolita Joanikija Mićovića. Citirani pasus nalazi se na početku teksta, a potom sledi eksplikacija, uz obilje dokaznog materijala. Batrićević je utvrdio da Metodija i Joanikije ne šire ljubav i oprost, kao osnovne postulate hrišćanstva, već govore, na primer – kako je lakomost na sečenje turskih glava nešto što je “i danas prisutno u nama”. Potom je utvrdio da crkveni dvojac ne poziva na mir, jer na primer – agresorsku Rusiju koja razvaljuje Ukrajinu proglašavaju nadom “za čitav slobodoljubivi svijet” i “za spasenje ne samo pravoslavnih naroda, nego čitave Evrope i svijeta”.

Na kraju je Batrićević utvrdio da Ostojić i Mićović slave ratne zločince i rehabilituju četnike, citirajući njihove izjave o Draži Mihailoviću i Pavlu Đurišiću. Otuda sledi logičan zaključak da delovanje SPC u Crnoj Gori nema baš mnogo veze sa hrišćanstvom. Batrićević zaključuje i preporučuje: “Na njeno djelovanje neophodno je odgovoriti crnogorskom verzijom pravoslavlja, ljubavlju i vjerom u Hristovu misiju”. Dakle, istoričar na kraju kolumne takoreći propoveda hrišćanstvo. I onda ga neki ljudi koji sebe, iz đavo će ga znati kojih razloga, smatraju vernicima – tuže za širenje verske mržnje. Ono što je drugde nezamislivo i apsurdno, sasvim je uobičajeno u Zoni sumraka zvanoj Srpski svet.

Sve što je Batrićević napisao je tačno i istinito, potkrepljeno brojnim citatima. I svi znaju da je to tačno i istinito. Čemu onda tužba? Cilj tužbe je da se uguši svaka kritika Srpske pravoslavne crkve, da se uništi sloboda govora i da se istini zapuše usta. Govorenje istine ne može da bude širenje mržnje, niti narušavanje javnog reda i mira. Pisanje istine je sušta suprotnost tome, to je borba za red i mir, za poredak, za osnovne demokratske vrednosti, u krajnjoj liniji za Hrista koji kaže: “Poznajte istinu, i istina će vas osloboditi”.

Zatiranje slobode govora

Državni organi Crne Gore pristali su na pritisak iz crkvenih krugova iz razumljivih razloga: crkva ih je dovela na vlast na talasu kleronacionalističkih litija, pa se povinuju moći i sili. Sličan savez države i crkve, nalik na vizantijsku simfoniju, prisutan je diljem Srpskog sveta, gde god SPC ima prevlast i većinu na svojoj strani. Zatiranje slobode govora, uvođenje cenzure, zabrana kritike crkvenih velikodostojnika postali su redovna praksa. Crkveni činovnici optužuju, zahtevaju, izražavaju svoje želje, a državni organi im izlaze u susret. Od te nesvete alijanse obe ugovorne strane imaju koristi: crkva dobija izdašnu finansijsku pomoć i priliku za širenje društvenog uticaja, a politička oligarhija podršku moćne institucije koja pretenduje da predstavlja Boga na ovom delu planete.

Tako je 2005. godine Zoran Petakov, profesor istorije i antifašistički aktivista, osuđen na sto dana zatvora koje je odležao u kućnom pritvoru. Osuđen je po tužbi vladike Irineja Bulovića, jer je izjavio da su dotični velikodostojnik, uz vladike Artemija, Amfilohija i Atanasija – “četiri jahača apokalipse”. Crkvena lica su osetljiva na metafore i srodne stilske figure, pogotovo na one koje potiču iz svetih hrišćanskih spisa.

Na zahtev crkve, Ministarstvo prosvete je iz udžbenika biologije za osmi razred izbacilo neke delove iz lekcije o polnim karakteristikama. Koga briga za naučna saznanja ako se crkva njima protivi? Razni patrijarsi i episkopi su godinama tražili zabranu održavanja Parade ponosa, blateći na sve moguće načine LGBT zajednicu, a pre dve godine im je Vlada Srbije konačno izašla u susret i zabranila manifestaciju. Na kraju su malo popustili pod međunarodnim pritiskom, pa je Parada ipak održana u nekoj mršavoj, okljaštrenoj formi.

Crkvena cenzura

Patrijarh Porfirije već godinama vodi ljutu bitku protiv Zakona o rodnoj ravnopravnosti, a pogotovo protiv rodno osetljivog jezika, propovedajući da će veće prisustvo žena u jeziku kroz nazive zanimanja u ženskom rodu (naučnica, radnica, filozofkinja, harfistkinja, predsednica…) na neki volšeban način ugroziti srpski identitet i veru pravoslavnu. Crkveni činovnici su udarili čak i na jednu bezazlenu humostističku seriju “Popadija”, proglašavajući je “blasfemijom”, “paklenom serijom”, zaverom titoista, liberala i autošovinista koja ukazuje na to da “nije prošlo stradanje, niti progon crkve”, a ni “vreme komunizma i bogoborstva”.

Vladika vranjski Pahomije tužio je umetnika Živka Grozdanića i Art kliniku zbog “uvrede ugleda i časti istaknutog velikodostojnika SPC”, jer mu se nije dopalo kako je prikazan na umetničkoj instalaciji “Vladika Pahomije na Bulevaru sumraka”. Nisu crkveni jerarsi cenzorski nastrojeni samo prema vancrkvenim delatnicima, već i prema pripadnicima crkve koji se drznu da govore slobodno. Svojevremeno je grupa profesora teologije sa Bogoslovskog fakulteta u javnosti prozborila da Darvinova teorija evolucije nije u sukobu sa pravoslavnim hrišćanstvom, pa ih je tadašnji patrijarh Irinej rigorozno kaznio – zabranio im je da bez njegove dozvole daju izjave, oduzeo im je parohije, kao i razne druge funkcije koje su obavljali.

Kada je tokom pandemije kovida sveštenik SPC i docent na Pravoslavnom bogoslovskom fakultetu Vukašin Milićević izneo malo drugačije mišljenje od zvaničnog u pogledu pričešćivanja istom kašičicom, patrijarh je kaznio mladog teologa zabranjujući mu javne nastupe, oduzeo mu je mogućnost da vrši svešteničku službu i stavio ga pod nadležnost Crkvenog suda. Džaba se Milićević pozivao na kanone vaseljenskih sabora, uzalud je potezao teološke argumente – crkvena vlast ne priznaje ništa osim sopstvene sile i samovolje koje, iz nekih bizarnih razloga, proglašava jedinom mogućom istinom i Božjim otkrovenjem.

Čas anatemije

Spisak nije konačan, ovo su samo neki viđeniji primeri crkvenih nastojanja da zabrane ljudima da slobodno misle i govore, da se umetnički izražavaju u skladu sa sopstvenom poetikom, da kritikuju negativne društvene pojave, da iznose naučna i sva druga saznanja. Visoki funkcioneri crkve dosledno rade na uništenju ljudske slobode, slovesnosti, ličnosti, onoga što čoveka čini čovekom, rečju – ikone Božje u čoveku.  Tako izgleda kontekst u kojem se sudi Bobanu Batrićeviću.

Na prvom sudskom ročištu optuženi je izneo maestralnu odbranu pod kišovskim naslovom “Čas anatemije”. Nije to bila obična odbrana, već pravi čas anatomije pravosuđa, tužiteljskog morala i zabludele nehrišćanske prakse crkve, čas istorije, čas slobode izražavanja, čas geopolitike, čas ljudskih prava, pa čak i gramatike. “Čas anatemije”, obiman tekst od nekih četrdesetak kartica, štampan je kao specijalni dodatak u podgoričkom listu “Pobjeda”.

Posmatrajući sopstveni slučaj iz znatno šire perspektive, Batrićević je sa optuženičke klupe podsetio sudije na činjenicu “da će svi ti dokumenti jednom biti pohranjeni kao građa u Državnome arhivu Crne Gore”, sve tužbe, zapisnici i transkripti suđenja, presude. Ne završava se sve danas, sutra će neki novi istoričari pisati povest ovog mračnog doba na osnovu tih spisa. “Čas anatemije” Bobana Batrićevića tom budućem istoričaru izgledaće kao moćno intelektualno i ljudsko svedočanstvo o časnom otporu silama zla koje bi da nas sve načine poslušnim robovima, da nam okuju misao i sputaju slobodu.

Evo samo jednog malog odlomka iz Batrićevićeve odbrane: “Kolumna koju sam objavio na portalu ‘Antena M’ 11. avgusta 2023. godine nastala je kao znak protesta protiv djelovanja prvorangiranih vladika Crkve Srbije u našoj državi. Gospoda Joanikije Mićović i Metodije Ostojić, kao javne ličnosti i izabrani duhovni predvodnici svojih vjernika, trebali bi biti oličenje morala i duha pomirenja, a ne osobe koje mrze – osobe koje kaštiguju neistomišljenike i falsifikuju prošlost. Crna Gora nije pravoslavna zemlja niti država jednog naroda, već građanski ustrojena, multietnička i multivjerska demokratija. Nije se rodio taj vladika i taj pastir koji nam može zavoditi teokratiju i kontrolisati paradigme ponašanja i mišljenja, niti pod krinkom ‘vraćanja duhovnosti’ krasti prošlost i neosnovano i maliciozno je reinterpretirati, a to je ono što čitava armija popova i vladika Crkve Srbije u Crnoj Gori aktivno i sistematski radi. Moje pisanje isprovocirano je njihovim činjenjem godinama unazad, a naročito u posljednje tri turbulentne godine; godine koje su zahtijevale više senzibiliteta i građanske tolerancije nego inače. Dvojica vladika na tome su ispitu pali”.

U tuđem veku

Dok je u sudnici trajalo ročište, ispred zgrade suda održavao se protest u znak podrške Batrićeviću na kojem su učestvovali brojni intelektualci, građanski aktivisti, profesori, novinari i drugi branitelji slobode. Batrićeviću je stigla i međunarodna podrška koju mu je uputila Ma Theda, predsednica komiteta Pisci u zatvoru Internacionalnog PEN centra. U londonskom časopisu “Literary Review” Lucy Popescu je objavila tekst o skandaloznom suđenju Batrićeviću. Stigla je podrška i od Vesne Pusić iz Zagreba, profesora Františeka Šisteka iz Praga i sa mnogih drugih međunarodnih adresa.

Proces protiv Batrićevića je, naravno, čista besmislica, vapijući apsurd, ruganje inteligenciji i nasilje nad zdravim razumom. Nema suda u demokratskoj zemlji koji bi prihvatio ovakvu tužbu. Ne može se konstatovanje elementarnih činjenica toliko očiglednih da bodu oči interpretirati kao širenje verske mržnje i narušavanje javnog reda i mira. Batrićevićeva kolumna, ali i drugi tekstovi u kojima kritikuje aktivnosti crkvenih funkcionera – u suštini zagovaraju povratak Hristovom učenju. Crkvi je neophodna hristijanizacija, približavanje Hristu i odmak od države.

Crkvene vođe nisu nimalo zainteresovane za hristijanizaciju i evangelizaciju crkve. Njih uglavnom zanimaju moć, novac, sila, nacija, država, vojska, teritorije, oružane snage i slični darovi koji se primaju od kneza ovog sveta. Nije ni njima lako, obreli su u savremenom svetu u kojem postoje nekakve individualne slobode i prava, u kojem su ljudi izašli iz samoskrivljene nezrelosti i svoj razum upotrebljavaju bez vođstva nekog drugog, što reče onaj šetač iz Kalinjingrada.

Zatekli su se, što reče njihov sabrat Ćosić, “u tuđem veku”, a mnogo radije bi bili u medijevalnoj epohi, pa bi lepo propisivali šta kmetovi i sebri smeju da izgovore. A ko se ogluši o dogme, ko se drzne da misli svojom glavom, sleduju mu inkvizicija i lomača. Ili, da ostanemo pri domaćim tradicijama, urezivanje jezika u grlo za izgovorenu babunsku reč.