Cijena nečinjenja

Za Antenu M piše: Miljan Vešović

U posljednjih 2-3 sedmice, državni sekretar SAD Blinken posjetio je Albaniju, a pomoćnik državnog sekretara za Evropu i Evroaziju Džejms (Džim) O'Brajen posjetio je BiH i Crnu Goru.

Ove posjete su dobar povod za analizu aktuelnih trendova u politici SAD prema Zapadnom Balkanu.

Prije svega, kratka opservacija – iako Donald Dž. Tramp nije predsjednik SAD već tri godine, Bajdenova administracija je nastavila da koristi pojedine principe i pravila karakteristične za politiku „Amerika na prvom mjestu“ koju je promovisao bivši predsjednik. Jedno od tih pravila je sljedeće – ukoliko želiš sastanak sa najvišim državnim zvaničnicima SAD, ili da te ti zvaničnici posjete, uradi nešto korisno za SAD. Albanija je uradila dvije takve stvari – prihvatila je hiljade avganistanskih izbjeglica nakon što su Talibani preuzeli vlast u toj državi, a prihvatila je i podržala NATO vazdušnu bazu na svom tlu.

Kad na sve to dodamo činjenicu da je Albanija skoro završila svoje učešće u Savjetu bezbjednosti UN nije čudo što je, od svih država regiona, Blinken izabrao upravo Albaniju za kratku posjetu.

Takođe ne treba da nas čudi da su se Albanija i njen premijer Rama uspješno pozicionirali kao trenutno vjerovatno najvažniji saveznik SAD na Zapadnom Balkanu.

Drugo, aktivnost O'Brajena, kao i relativno odsustvo sa političko – medijske scene do skoro sveprisutnog zamjenika pomoćnika državnog sekretara (i neformalno, izaslanika za Zapadni Balkan) Gabrijela Eskobara ukazuje na dvije stvari. SAD poklanja nešto više pažnje regionu u poređenju sa situacijom prije godinu ili dvije. O'Brajen je hijerarhijski šef Eskobaru, a takođe je veoma iskusan diplomata (počeo karijeru u Stejt Dipartmentu 1989), jedan od autora Dejtonskog sporazuma i vrlo uticajan u spoljno – političkim krugovima u SAD, posebno kad su demokrate na vlasti.

Prije nego što se ponovo priključio Stejt Dipartmentu 2021, O'Brajen je bio jedan od ključnih alumnista vrlo uticajne konsultantske kuće „Olbrajt Stonbridž Grupa“, čiji bivši članovi praktično vode Stejt Dipartment od dolaska Bajdena na vlast. Pored O'Brajena, bivša (do prošlog ljeta) zamjenica državnog sekretara SAD Vendi Šerman, aktuelna podsekretarka za politička pitanja Viktorija Njulend, aktuelna stalna predstavnica SAD pri UN Linda Tomas – Grinfild i aktuelna podsekretarka za demokratiju i ljudska prava Uzra Zeja (između ostalih) su takođe alumnisti Olbrajt – Stonbridž Grupe.

O'Brajenov portfolio na poziciji pomoćnika državnog sekretara za Evropu i Evroaziju je ogroman i bavi se pitanjima koja, po važnosti za SAD, daleko prevazilaze probleme na Zapadnom Balkanu. Činjenica da je O'Brajen odlučio da, relativno brzo jedno za drugim, posjeti BiH i Crnu Goru može da ukaže ne samo da SAD posvećuje više pažnje regionu, nego i da postoji svijest da 2024. zaista može biti godina novih eskalacija trenutno tinjajućih konflikata na Zapadnom Balkanu.

Štaviše, rokada Eskobar-O'Brajen može da indicira i da će doći do određenih korekcija u američkom kursu prema regionu. Stvari su se definitivno činile takvim kada je O'Brajen posjetio BiH – njegova veoma snažna odbrana Dejtonskog sporazuma, suvereniteta i jedinstva Bosne i Hercegovine, kao i jasno i oštro upozorenje svima (čitaj Miloradu Dodiku) koji žele odcjepljenje zvučali su veoma različito od Eskobarovih promišljanja da je „u Bosni korupcija veći problem nego nacionalizam“.

Ipak, u Crnoj Gori, O’Brajenov pristup je bio više “eskobarski” – fokus je bio na ekonomskim pitanjima i borbi protiv organizovanog kriminala, a sve to je bilo kombinovano sa tihim prihvatanjem “rekonstrukcije” Vlade koja će rezultirati davanjem ministarskih mjesta pro – srpskim i pro – ruskim partijama (kao što znamo, u prošlosti su američki zvaničnici, uključujući i O’Brajena i Eskobara, kritikovali tu ideju).

Takođe je bilo očigledno da je O’Brajen pružio značajnu podršku aktuelnom premijeru Spajiću i njegovoj Vladi. Spajić je uspio da se postavi kao tehnokratski političar kog ne opterećuju tradicionalna balkanska “identitetska pitanja” i koji je fokusiran na ekonomski razvoj, deblokadu institucija i evropske integracije. Aktuelnoj garnituri u Stejt Dipartmentu (uključujući i O’Brajena) takav se pristup jako dopada – siti su slušanja priča o konfliktima i problemima na Balkanu, a još uvijek pretpostavljaju (neki bi rekli, maštaju) da brzi ekonoski razvoj može biti ključ za permanentnu stabilnost regiona.

Visok nivo podrške Spajiću, a ne tako visok drugim crnogorskim liderima, poput predsjednika Milatovića ili političkim partijama sa kojim je Spajić sastavio koalicionu vladu, može i da ukaže na izvjesnu promjenu pozicije SAD prema Srbiji i njenom autoritarnom predsjedniku, Aleksandru Vučiću. Potezi koje je SAD povukla u drugim djelovima regiona – oštrina O’Brajena u BiH; uspješno ugovorena prodaja protivtenkovskih raketa “Javelin” (proslavljenih u Ukrajini) Kosovu (da pomenemo par primjera), možda pokazuje da Vučić više nema de facto “carte blanche” da radi šta želi na Zapadnom Balkanu dok god ne izaziva oružane sukobe. Ovaj “carte blanche” pristup je, nažalost, bio onaj koji su (barem javno, ali i nečinjenjem) do skoro primjenjivali Eskobar i američki ambasador u Beogradu (i takođe alumnista Olbrajt – Stonbridž grupe) Kristofer Hil.

Suptilna promjena se može primijetiti i u odnosu prema Kosovu pod premijerom Kurtijem, koji Amerikancima baš i nije omiljeni regionalni lider. Prošle godine, potezi Kurtija koje su SAD i EU smatrali previše provokativnim ili da podstiču eskalaciju bili su kažnjavani sankcijama. Ovaj put, kada je Centralna banka Kosova izbacila dinar iz upotrebe na teritoriji Kosova i time razbila šeme pranja novca koje su uspostavili Vučićevi “terenski radnici” na sjeveru te države, Kurti je dobio oštar verbalni ukor, i to je za sada bilo to. A iako će proces potrajati, protivtenkovske rakete će prije ili kasnije stići kosovskim snagama bezbjednosti.

Ipak, ove akcije ograničavanja Vučićevog uticaja u regionu se za sada ne odnose na samu Srbiju. SAD ne žele da Vučića odmah “puste niz vodu”, iz više razloga. Prije svega zbog njegove političke snage u Srbiji – ako ne računamo Beograd, elektorat u Srbiji masovno podržava aktuelnog predsjednika. Opozicija je slaba, podijeljena, a velikom većinom o spoljnoj politici Srbije misli isto što i Vučić.

Takođe SAD strahuju od konflikta – Vučić, podržan, podstaknut ili instruisan (izaberite koju bilo riječ, sve su istinite) od Putina, nažalost ima kapacitete da izazove krvoproliće na Balkanu. SAD apsolutno ne žele da se nađu u situaciji da moraju da iznalaze rješenje za takav problem – imaju dosta drugih briga. Pored toga, aktuelna blokada vojne pomoći Ukrajini u Kongresu SAD daje u očima Stejt Dipartmenta zemljama (uključujući i Srbiju) koje izvoze oružje u Ukrajinu dodatno na značaju.

Sve ovo ukazuje da će Vučić, barem za sada, ostati “u milosti” SAD, ili u najmanju ruku biti istolerisan. Ipak, a i pored velikih napora Ambasadora Hila da ublaži sliku, raste svijest u SAD, uključujući i Stejt Dipartment, o pravoj prirodi Vučićevog režima – diktaturi, korupciji, povezanosti sa organizovanim kriminalom i sve otvorenijoj podršci Rusiji, Kini i Iranu.

Vučić, stoga, može biti kratkoročna taktička potreba, ali nikad dugoročni strateški partner. Može mu se desiti da ga još malo tapšu po ramenu, a onda da ga bez milosti puste niz vodu kad mu (u političkom smislu te riječi) istekne rok trajanja. Na kraju krajeva, tačno takav scenario se desio Miloševiću – i njega su puno tapšali po ramenu 1995, ali su ga bombardovali 1999, zbacili 2000, a 2001. je završio u zatvoru.

Postoje indicije da čak i ambasador Hil, koji je s pravom kritikovan da je arhitekta politike popuštanja prema Srbiji, pomalo mijenja pristup. Postoji mogućnost da se on i dalje trudi da, u razgovorima sa srpskim zvaničnicima ili u javnim nastupima, bude “najbolji prijatelj” Vučića, ali da privatno pušta ambasade drugih zapadnih saveznica (u prvom redu Velike Britanije) da podstaknu anti – Vučić raspoloženje u Srbiji i šire.

Ove informacije su za sada neprovjerene i ne moraju biti istina. Međutim, ne zvuče nelogično. Zašto? Zato što je glavni problem Vučiću to što je diktator koji radi sve da uskrati osnovna ljudska prava i slobode građanima Srbije. Vučić je takođe “frontmen” sistema i propagator političkih ideja koje su, kroz istoriju, Balkanu nanijele ogromno zlo. Da se izrazimo jednostavno – otišao je predaleko. I upravo zato niko neće imati grižu savjesti da takvog političara prevari, niti će iko imati skrupule da izazove njegov politički pad kad za to dođe vrijeme.

Ipak, čak i da se prihvati ovaj optimistički pogled na sadašnji i budući američki odnos prema Vučičevom režimu i Zapadnom Balkanu generalno, ostaju mnogi problemi. Prije svega, šta god bilo s Vučićem, donosioci odluka u SAD još uvijek posmatraju Srbiju kao državu koja je ključna za stabilnost regiona, ali i kao državu koja se može okrenuti Zapadu. Međutim, dok god postoji autoritarni sistem moći u Srbiji sastavljen od Srpske pravoslavne crkve, vojske, bezbjednosno/obavještajnog aparata, mafije, nacionalističkih medija i intelektualaca, Srbija, sa ili bez Vučića, može samo biti izvor nestabilnosti u regionu.

Nažalost, politički planeri u SAD još uvijek nijesu prihvatili tu činjenicu. Glavni razlog zato je “umor od Balkana” – nedostatak želje da SAD ponovo igra najvažniju ulogu u regionu.

Drugi problem je što vrijeme ističe – na Zapadnom Balkanu, SAD i evropski saveznici više nijesu “jedini konji u trci”. Vjerovatnoća da će Vučićev režim izazivati konflikte u regionu i jačati hibridne aktivnosti protiv susjednih država raste iz dana u dan. To je nešto što Vučićevi ruski i (u manjoj mjeri) iranski prijatelji žele – a on niti želi, niti može, da im kaže “ne”.

Na kraju, ali ne i najmanje važno – kao što je već pomenuto, američki zvaničnici i dalje operišu sa pretpostavkom da će ekonomski razvoj i saradnja izgladiti sve regionalne razlike i donijeti trajnu stabilnost. To je lijepa, pozitivna priča. Ta priča, međutim, vrlo lako može biti bajka – nije nedostatak ekonomskog razvoja bilo to što je  izazvalo konflikte na Balkanu devedesetih, a, kako se vidjelo kad je Rusija napala Ukrajinu ili u toku ratova na prostoru bivše Jugoslavije, diktatorski režimi su često voljni da podnesu ekonomsku štetu kada namjerno izazivaju nestabilnost u svom komšiluku. Vučić od toga nije izuzetak. Posebno što, u njegovom slučaju, ekonomska šteta može biti sanirana povoljnim kreditima i investicijama iz Moskve, Pekinga ili čak Teherana.

Oštro je, ali i pravično i dobronamjerno, reći da je pristup “samo se fokusirati na ekonomiju, pobošljati je, a onda držati palčeve da će svi drugi problem nestati” znak intelektualne i političke lijenosti koja je direktno uzrokovana smanjenim interesovanjem za region.

U Crnoj Gori, izgleda da aktuelni predsjednik Vlade takođe dijeli zabludu da je moguće samo se fokusirati na ekonomiju i zaboraviti bezbjednosna pitanja. Prije neđelju dana, Spajić je zapanjio javnost izjavom da ga “ni malo ne interesuje” ko će biti šef crnogorske obavještajne službe. Ovakve zablude lako mogu da ga koštaju političke karijere, a samim tim dovedu i do definitivne pobjede pro-srpskih i pro-ruskih snaga u Crnoj Gori.

Suverenistička, pro-evropska opozicija u Crnoj Gori takođe, nažalost, nije baš od pomoći. Njihov neuspjeh da adekvatno (organizacijom masovnog i bučnog protesta) reaguju na jučerašnje poniženje koje je našoj zemlji priredio glavni Putinov saveznik u regionu, Milorad Dodik, pokazuje da se suverenistički političari u Crnoj Gori ponašaju, da parafraziramo Garija Kasparova, kao vegetarijanci u roštiljdžinici, koji se izbezumljeno pitaju zašto na meniju nema povrća.

Vrijeme je nazvati stvari pravim imenom – pasivnost crnogorske opozicije i njihov neuspjeh da jasno i proaktivno artikulišu suverenističke i prozapadne pozicije, kao i njihova tendencija da im reakcija na događaje nikad ne bude dovoljno snažna, dodatno doprinosi pogoršanju političke i bezbjednosne situacije u zemlji. Sa druge strane, njihova (često opravdana) kritika (a jako vole da je upućuju) američke i evropske politike prema Vučiću gubi na kredibilitetu ako opozicioni političari sami nijesu spremni da “isture vratove” i preduzmu neophodne korake da se, svi zajedno, suprotstavimo ekspanzionizmu i hibridnim napadima koji dolaze iz Srbije.

Vinston Čerčil je jednom prilikom rekao da se nikad nije plašio da nešto učini, samo da nešto ne učini. Koliko god u ovom članku analizirali suptilne nijanse, pristup SAD i saveznika regionu, kao i pristup suverenističkih snaga u Crnoj Gori, i dalje je obilježen nečinjenjem. Crna Gora i Zapadni Balkan bi mogli da plate veoma visoku cijenu zbog toga.