Vostani Vojvodino!

Piše: Aleksej Kišjuhas

Pre tačno pola stoleća, usvojen je Ustav Vojvodine (1974). I jedino je Nezavisno društvo novinara Vojvodine obeležilo jubilej ove izvanredne političke, pravne, društvene, kulturne i civilizacijske tekovine.

Čekajte, šta? Jeste, Socijalistička Autonomna Pokrajina Vojvodina je svojevremeno imala i svoj Ustav.

Ima slika na internetu (hrvatski: Google Images) za neverne Petre Petroviće. Uz to, SAP Vojvodina nije imala samo svoj Ustav, već i svoje Predsedništvo, Ustavni sud, Vrhovni sud, Narodnu banku, Vojvođansku akademiju nauka i umetnosti, kao i vojvođansku narodnu miliciju.

Pa šta? Pa (nikom) ništa, ili ništa naročito sporno – osim za dežurno centralističke umove i nacionalističke svetonazore u Beogradu, naravno.

Dakle, Vojvodina je svojevremeno uživala punu izvršnu, zakonodavnu i sudsku vlast, te predstavljala de facto federalnu jedinicu u SFR Jugoslaviji od 1974. do 1989. godine.

A nimalo neobično, bilo je to (pre)kratko vreme u kojem je Vojvodina doživela svoj najintenzivniji privredni, kulturni i društveni uspon, odnosno rast, razvoj i napredak. Nekad bilo, sada se po svečarima pripoveda.

U najvećem delu svoje istorije, pogranična i močvarna Vojvodina zaista nije predstavljala naročiti politički subjekat.

Međutim, otuda je vrtoglavi uspeh njene autonomije u SFR Jugoslaviji toliko dragocen kao studija slučaja, egzemplar ili paradigma razvoja vojvođanskog društva.

Tu stvar izvrsno analizira Predrag Đurić sa Univerziteta Vulverhempton za magazin „Res Publica“ („Put do autonomije Vojvodine i nazad“). Na primer, zbog Dunava kao limesa, Bačka nikada nije bila deo Rimskog carstva.

S druge strane (reke), Srem je imao rimsku prestonicu, Sirmijum ili Sremsku Mitrovicu (koja danas tavori kao provincijska varošica; kakav Rim, kakvi bakrači).

Nakon Rima, usledila su tri veka vlasti Avara i dva veka vlasti Bugara.

Zatim je Vojvodina bila pod vlašću Mađara duže od četiri veka, a pod Turcima oko 150 godina (uprkos često ponavljanom mitu da Vojvodina nikada nije bila pod turskom vlašću).

Poslovična „severna srpska pokrajina“ nalazi se u sastavu Jugoslavije/Srbije samo u poslednjih 106 godina.

I to na osnovu (relativno) slobodno iskazane, ili pak krivotvorene volje tek pojedinih vojvođanskih naroda i narodnosti iz nezgodnih 1918, 1945. i 1988. godina.

Politički subjektivitet Vojvodine dugo nije postojao i zbog njene proste geografije.

Zbog gole ravnice ispresecane velikim rekama (Dunavom, Savom i Tisom) koja se teško brani, i lako osvaja. „Svima se nalazila na putu, ali nije bila pogodna za život“, kako piše Đurić. Sve do krajnje nedavno, ili do 18. veka, Vojvodina je vaistinu bila jedino golema močvara, vaskolika pustoš, te nemirna ili fluidna granica među velikim carstvima.

Zato Vojvodinu stolećima naseljavaju nebrojeni kolonisti, odnosno migranti – Srbi, Mađari, Nemci, Slovaci, Rumuni, Rusini, Hrvati, Crnogorci, Česi, Ukrajinci, Bugari, Poljaci, Cincari, Grci, Albanci, pa čak i Španci (Katalonci), Italijani (Sicilijanci) i Francuzi (iz Lorene).

Drugim rečima, vojvođanski multikulturalizam nije nastao slučajno.

Vojvodina je naprosto bila duboka i nerazvijena provincija svih velikih imperija Evrope: Rimske, Turske i Austrijske, pa se tu naseljavao ko je stigao ili ko nije imao gde drugde da ode. Novi Sad ili „Neoplanta“ („Nova bašta“) je u Austriji bio poput Leskovca ili Trgovišta u Srbiji danas – jedan krajnje duboki Jug na samoj granici Evrope.

Za mađarske nacionaliste, Vojvodina je i dalje „Delvidek“, odnosno „južna zemlja“ ili „južni kraj“. Politička geografija je nezgodna stvar, i neretko je u oku posmatrača.

Ali, upravo zato je vojvođansko čudo još impresivnije.

U Austriji (a zatim i Jugoslaviji), Vojvodina je od močvare i teške provincije ubrzo transformisana u kulturno središte, te prostor napretka, učenja i slobode za vojvođanske Srbe (a Novi Sad prozvan „Atinom“) i druge etničke grupe.

Uostalom, i Nikola Tesla, i Mihajlo Pupin, i Milutin Milanković rođeni su u – Austrougarskoj. A srpski prosvetitelj Dositej Obradović u Banatu u tadašnjoj Austrijskoj carevini. Vojvođanski Srbi bili su najbliži saveznici Austrije u njenom sukobu sa mađarskom vlastelom, i tako se pojavljuju prvi zahtevi za – autonomijom.

U Vojvodini je na kratko postojala i samostalna država cara Jovana Nenada sa sedištem u Subotici (1526-1527), Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat (1849-1861), kao i Banatska republika po raspadu Austrougarske (1918-1919).

Vojvođanska autonomija, samoorganizovanje, kao i samostalni identitet imaju neobično dugu i značajnu tradiciju.

Ova slobodarska tradicija se prelila i na doba nakon inkorporiranja Vojvodine u Srbiju, odnosno Jugoslaviju.

Već 1919. Jaša Tomić piše tekst „Plači, Vojvodino“ u kojem razočarano svedoči o tretmanu Vojvodine od strane Srbije, o raspojasanoj korupciji i „četama pljačkaša, razbojnika i zelenaša“ koji se „slivaju u naše pitome krajeve“.

I Vasa Stajić je tada pisao o nužnosti poistovećivanja Vojvodine sa Evropom, kao i protiv „patriotske laži“ koja je nevešti izgovor za pljačku Vojvodine. Jer, za Jovana Cvijića, „U novom sklopu države, Vojvodina će dobiti samo ono što bude umela sebi da otme“.

Nije slučajno ni što je Komunistička partija imala najsnažnije i najradikalnije uporište upravo u Vojvodini, uz moćni pokret otpora u Drugom svetskom ratu (dok u Vojvodini nikada nije postojao četnički pokret).

Vojvodina je za slobodu dala i legendarne narodne heroje poput Sonje Marinković, Žarka Zrenjanina, Svetozara Markovića Toze, Boška Palkovljevića Pinkija, Koste Nađa, Janka Čmelika, Branka Bajića i mnogih drugih, uz ogromne žrtve od zloglasne Racije u Bačkoj, do Batine i Sremskog fronta.

I zato Ustav SAP Vojvodine ne sme da iznenađuje, niti da se zaboravi. Krajem 19. veka, Vojvodina postaje politička celina, u smislu njene posebnosti u odnosu prema Ugarskoj.

Ova posebnost je postojala i u Jugoslaviji, od Dunavske banovine do SAP Vojvodine, pre svega zbog buntovne vojvođanske istorije, te sociokulturne pripadnosti centralnoj Evropi. Vojvođanski Ustav iz 1974. bio je samo kulminacija dugog formiranja Vojvodine kao autonomne i bitne činjenice.

Međutim, nakon „antibirokratske“ revolucije 1988. godine – odigrane pre pada Berlinskog zida i kolapsa Sovjetskog Saveza – Vojvodina je iznova svedena na pustu ništicu. Bio je to isplanirani ulični puč koji je postao istinska (kontra)revolucija, sa masovnom sečom kadrova i grubim gušenjem vojvođanskog identiteta.

Vojvođanke i Vojvođani tada su izgubljeni u prevodu na velikosrpski jezik. „Tek uništenjem tog jugoslovenskog i evropskog dragulja – autonomije multinacionalne Vojvodine, moglo se započeti sa krvavim pirom koji traje i danas“, razborito tvrdi Predrag Đurić.

A kao i Vojvodina, svoj Ustav i autonomno ostalo imala je i SAP Kosovo. Bilo je to odistinsko „više od autonomije, manje od nezavisnosti“ kao formule koja je već postojala, a zatim je reklamirana (pre)kasno.

Da je bilo mudrosti, kosovska autonomija ne bi bila ukinuta, a Kosovo verovatno ostalo u Srbiji.

Nedugo nakon rušenja vojvođanske i kosovske ustavne autonomije, Kosovo odlazi iz Srbije. A BDP Vojvodine je danas ispod nivoa Srbije, te se ona razvrstava u „nedovoljno razvijen region“. Vratili smo se u onu pustaru i močvaru, takoreći.

Od 1989. do 1999. Vojvodina je izgubila društveni proizvod vredan 28 milijardi dolara. Vojvodina (i Kosovo) je bila ključno federalno pitanje Jugoslavije, ali i suštinsko demokratsko pitanje Srbije.

Nakon ubistva Vojvodine sa predumišljajem, nestali su i federalna Jugoslavija, i demokratska Srbija.

Nestaje i vojvođanski multikulturalizam, zbog dramatičnog opadanja broja Mađara, Slovaka, Rusina, Hrvata, Crnogoraca i (svih) ostalih manjinskih etničkih grupa.

Umesto nekada moćne industrije, visoke pismenosti, avangardne kulture, snažnog univerziteta i naučnih instituta, Vojvodina se danas svodi jedino na nekakve salaše i tamburaše. Zato, vostani Vojvodino! Umesto tancuj-tancuj-vikrucaj.

Davno si zaspala, u mraku ležala – sad se probudi, i Serblje vozbudi, rekao bi Vojvođanin Dositej.