Pregalački put Vidoja Žarkovića: čovjek koji je omogućio razvoj Crne Gore

Generacija antifašista i rodoljuba prekaljena u ratnim vremenima nikada nije izdala svoje ideale ni svoju Crnu Goru. Njima je život bio manje važan od časti, istine i pravde. To je generacija koja je za ideale živjela. Sramno je da takvim ljudima Crna Gora nije dala dostojno mjesto u svojoj istoriji. Nije im se ni posmrtno odužila nazivom ulice, trga, institucije iako su oni sami za života bili institucije, kazao je doc. dr Dragan V. Žarković na međunarodnom simpozijumu „Vidoje Žarković, život i djelo“, koji su organizovali Udruženje Pivljana u Podgorici i Savez udruženja boraca NOR-a i antifašista Crne Gore.

Izlaganje Dragana V. Žarkovića prenosimo integralno: 

Proteklo je gotovo četvrt vijeka od smrti Vidoja Žarkovića, jednog od najistaknutijih ličnosti novije crnogorske istorije.

Govoriti i pisati o Vidoju Žarkoviću nije lako.

Zašto?

Prvo, radi se o briljantnoj i ničim ne nasjenčenoj ni natrunjenoj biografiji. U današnjem poimanju političira i državnika, pogotovo kod mlađih populacija predstavljanje takvih biografija djeluje nevjerovatno. Drugo, neutemeljene klevete i neistine koje su se na Vidojev račun plasirale početkom devedesetih, kod mnogih su ostavile svoje mjesto u pamćenju jer iste nijesu do dana današnjega opovrgnute i priznate kao parekselans pravni delikt.

Unuk đeda po kome je dobio ime i koji je 1913-te ostavio svoje kosti na Skadru, sinovac stica Luke i unuk đeda po majčinoj strani - Miloša Dakića, oba učesnika balkanskih, potom Prvog svjetskog rata, a nakon Austrougarske okupacije Crne Gore stupaju u durmitorski komitski oslobodilački pokret i junački ginu 1916. godine, malom Vidoju su bili nauk i životna vodilja. Nakon trinaestojulskog ustanka, postaje saborac rođenom ujaku - narodnom heroju Radoju Dakiću i Radojevom bratu Jevremu (svojem drugom ujaku) - koji je svoj život položio na Sutjesci 1943 godine. Porodični junački rodoslov, grobovi predaka i vjernih saboraca za Vidoja su bili uvijek prisutna ljudska i patriotska neupitna obaveza.

Strašne sudbine i svijetle žrtve najbližih predaka stalno su bile prisutne u njegovim mislima.

Tokom Drugog svjetskog rata, nakon što je kao najmlađi u durmitorskom bataljonu 1941. godine, prošao sve ofanzive slavne atifašističke borbe, Vidoje stasava u prekaljenog ratnika, odvažnog, neustrašivog, uvijek pravičnog, samouvjerenog i nepopustljivog prema izdajnicima, ali istovremeno samilostnog prema slabijima i beskonačno humanog.

Nakon oslobođenja Jugoslavije biva angažovan u profesionalnoj oficirskoj vojnoj službi jugoslovenske ratne mornarice.

Od 1967. godine, postaje Predsjednik Izvršnog vijeća Crne Gore (današnja Vlada), da bi sa te funkcije (od 1969. do 1974. godine) preuzeo mjesto Predsjednika Skupštine SR Crne Gore. Na oba čelna mjesta ističe se Vidojev istrajni i predani rad na izgradnji stabilne Jugoslovenske zajednice i obnovi ratom sasvim porušene Crne Gore. Poznato je da je baš taj period bio etapa najintezivnijeg razvoja Crne Gore u njenoj istoriji. Razvoj i uzdizanje Crne Gore u sferama: infrastrukturnog, privrednog, naučnog, kulturnog i ukupnog društvenog razvoja. Od potpuno zapuštenog i devastiranog dijela teritorije Zetske banovine iz perioda Kraljevine SHS - kasnije Kraljevine Jugoslavije, Crna Gora u tom periodu doživljava potpuni privredni i infrastrukturni perobražaj. Važno je istaći da su u vrijeme njegovog političkog pregalaštva projektovani i građeni impozantni Državni projekti: Pruga Beograd-Bar, Kombinat Aluminijuma Podgorica, Luka Bar, Željezara Nikšić, grad hotel Sveti Stefan, Jadranski put, He Piva sa izmještanjem grada Plužina i kompleksa manastira Piva, obanavljanje barske Prekookeanske plovidbe i kotorske Jugooceanije, gradnja aerodroma, izgradnja mnogobrojnih saobraćajnih, elektroenergetskih, industrijskih i gradskih stambeno-poslovnih kompleksa.

Nakon što je iz Beograda pokrenuta inicijativa da Crna Gora treba početi plaćati školarine za svoje studente koji studiraju u Srbiji, znajući da inače Crna Gora značajno zaostaje u naučnoistraživačkom i kulturnom planu Vidoje Žarković sa mjesta Predsjednika Skupštine Crne Gore, pokreće inicijative za stvaranje pretpostavki osnivanja prijeko potrebnog crnogorskog Državnog Univerziteta, potom i Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, izgradnje Njegoševog Mauzoleja na Lovćenu  i mnogih drugih kulturno-naučnih institucija.

Nije mi poznato da je dosada iđe publikovano koliko je diplomatskih aktivnosti Vidoje napravio da se promijeni svijest da maloj Crnoj Gori ne treba Univerzitet i da se dobiju finansijska sredstva za njegovo osnivanje. Tokom 1970. i 1971. godini vodio je intenzivan rad počev od napornih pregovaranja sa Saveznom vladom da donatorska sredstva SAD od 15 miliona dolara sa opcijom uvećanja do 20 miliona dolara Savezna vlada usmjeri Crnoj Gori za osnivanje i razvoj Univerziteta. Nakon uslovnog prihvatanja Savezne vlade da uz istovremenu saglasnost donatora sredstva odu u Crnu Goru, Vidoje u svojstvu Predsjednika Skupštine Crne Gore, putuje 29. oktobra 1971. godine u SAD na pregovore u Stejt departament sa dr Edvardom Davidom specijalnim savjetnikom Predsjednika SAD-a i dr Normanom Njujarterom specijalnim savjetnikom za Jugoslaviju Predsjednika SAD-a Ričarda Niksona. Nakon što su pregovori protekli uspješno i postignut dogovor o preusmjeravanju američke pomoći Crnoj Gori, Vidoje kao glavni pregovarač podnosi Izvještaj Izvršnom vijeću i Skupštini Crne Gore. U Izvješataju navodi svoje argumente koji su ubijedili Amerikance da prihvate zahtjev. Ključni argumenti i činjenice bili su što tada jedino Crna Gora u Jugoslaviji nije imala svoj Univerzitet i što je preko 80% crnogorskih studenata koji su se školovali van Crne Gore ostajali u mjestima studiranja, a nijesu se vraćali da svoja znanja ulože u razvoj Crne Gore. U Izvještaju je naveo i brojne otpore - javna i skrivena lobiranja da se ne ostvari ovaj Projekat.

Na Osnivačkoj skupštini Društva za nauku i umjetnost Crne Gore, 1973. g., koje je bilo polazna stepenica do osnivanja Univerziteta Vidoje je istakao: „Ovaj događaj ima istorijsku vrijednost za crnogorski narod i ostale narode koji žive na njenom tlu. Bez čvstog oslonca na nauku ne može se ostvariti ubrzani napredak naše Republike. Zbog toga moramo više pažnje posvetiti razvoju visokoškolskih ustanova i naučnih institucija“.

Naredne godine, 2. aprila 1974. godine u Titogradu je održana konstitutivna sjednica Univerziteta.

Dvije godine iza toga (1976. g.), osnovana je i Crnogorska akademija nauka i umjetnosti (CANU).

Apsurd crnogorski viđen puno puta ranije, desio se upravo i na tom istom Univerzitetu samo deceniju i po nakon što ga  je Vidoje Žarković utemeljio. 1989. godine jedan asistent tog Univerziteta u ulozi sekretara univerzitetske organizacije, usudio se da u lice izreče utemelitelju tog Univerziteta čuvenu rečenicu:

“Potrebno je samo da vi napustite političku scenu. Za početak imamo dovoljno volje, snage i znanja.”

Takođe, važno je znati da je Vidoje sa mjesta Predsjednika Skupštine Crne Gore najzaslužniji za promjenu dotadašnjeg kursa da se najveća državna priznanja počev od najveće Trinaestojulske nagrade, započnu dodjeljivati i ljudima koji u ideološkom smislu nijesu uvijek dosljedno poštovali zvaničnu državnu politiku. Tako su ove nagrade dodijeljene ranijim disidentima: akademiku Obrenu Blagojeviću i umjetniku Dadu Đuriću koje im je on lično uručio 1972. godine.

Očevidni rezultati i rekordni pokazatelji najbrže etape razvoja Crne Gore u njenoj istoriji, Vidoja kao istaknutog predvodnika i protagonistu tih razvojnih procesa, preporučili da  nastavi svoj stvaralački rad u najvećim Saveznim organima. Od 1974. godine do 1985. godine u Predsjedništvu SFRJ, a u dva mandata (maj 1976. - maj 1977. i maj 1983. - maj 1984. godine), bio je potpredsjednik Predsjedništva SFRJ u ime Crne Gore, kao najmlađi po godinama u tom saveznom organu. Dakle prvi do doživotnog predsjednika Josipa Broza Tita. Takođe, u dva mandata, obavljao je i dužnost Predsjednika predsjedništva Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije 1984 – 1986. godine, kao jedini Crnogorac u istoriji na čelnoj funkciji Komunističke partije i Saveza komunista Jugoslavije.

Vidoje po mnogim osobinama jedinstven i neponovljiv, tokom svoje blistave državničke karijere je čuvao i uređivao ličnu arhivu sa originalnom dokumentacijom čiji je bio autor ili potpisnik. To je vrijedan legat koji je nakon njegove smrti po njegovoj želji porodica poklonila Državnom arhivu Crne Gore. Legat predstavlja 48 registratora idealnih materijalnih dokaza, sa preko 1200 važnih dokumenata, uz brojne spise i priloge. Ti dokumenti su unikatno činjenično svjedočanstvo o jednom vremenu, koji po mojem saznanju, još nijesu postali izvor naučnih istorijskih, socioloških i publicističkih istraživanja.

Pored ogromne i permanentne zauzetosti državničkim obavezama uspio je da napiše i dvije knjige: „Stazama slobode“ i „Moje viđenje Tita“.

Osamdesetih godina dvadesetog vijeka, nakon ekonomske krize bivše Jugoslavije, koja je potom prerasla u političku, otvorivši brojna nacionalna pitanja čija su rješavanja tražena kroz redefinisanje ustavnih normi republičkih, suštinski nacionalnih odnosa u Federaciji, Vidoje sav svoj nesporni i ogromni državnički autoritet koji je imao u svim republikama i federativnim organima Jugoslavije, nesebično zalaže u cilju stabilizacije brojnih političkih kriza radi očuvanje stabilnosti države Jugoslavije. Takav njegov pristup nije bio po volji nacionalistima, koji su započinjali svoje separatne političke platforme i na njima bazirane sopstvene političke karijere.

Znajući da Vidoje kao pojedinac sa neupitnim ugledom i autoritetom predstavlja i da će nesporno i u budućnosti predstavljati jedan od glavnih kohezionih faktora za očuvanje federativnog karaktera i stabilnosti Jugoslavije, u svrhu ostvarenja svojih nacionalnih i ličnih ciljeva, planski i sistematično su se planirale i pripremale, najprizemnije istorijske i druge neistine i falsifikati o Vidoju. Znajući da zahuktala mitingaško-propagandna mašinerija kontrolisana iz Beograda neće prestati sve dok ne ostvari svoj cilj, a da Crna Gora nema unutrašnje snage da se nadolazečem zlu iznutra odupre, te da je i JNA neočekivano stala na stranu Srbije, a da sve ukupno vodi daljem produbljivanju sveukupne društvene krize i međurepubličkim raskolima koji će rezultirati oružanim sukobima istovremeno, uviđajući pripremanje oružanih sukoba u samoj Crnoj Gori, Vidoje donosi odluku o podnošenju svoje neopozive ostavke.

Ipak, prekaljeni borac kakvog ga je formirao snažni durmitorski gen i geni slavnijeh predaka, nije ni tada posustao, nije se mijenjao, nije se priklanjao očigledno pogrešnom velikodržavnom beogradskom projektu. Nije kao dominantna većina njegovih savremenika uzmicao niti je prestajao da djeluje. Javno je pozvao na odgovornost i one koji su odlazili i one koji su na krilima raspirenih nacionalizama dolazili na visoke državne funkcije. I nakon ustupanja vlasti hrabro, dostojno i vazda uzdignutog čela, javno je istupao u zaštitu Jugoslavije, u zaštitu Crne Gore, kao i protiv svakojakih neistina kojima su se permanentno trovali narodi od Triglava do Đevđelije.

U raspaljenim ratnim i posve opasnim vremenima, kada se rijetko ko od njegovih kolega usuđivao da javno istupi, vozeći se javnim prevozom kroz Beograd (u kojem je živio) Vidoje je smjelo davao intervjue medijima i sa istim žarom bez uzmaka kritikovao razbijače Jugoslavije. Na rizike kojima je neprestano bio izložen nije se obazirao. U jeku građanskog rata u Hrvatskoj i BiH u svom intervju januara 1993. godine izjavio je: „U doba tzv. ’Antibirokratske revolucije’ u Crnoj Gori poguban uticaj su imali masovni mediji, beogradski i crnogorski. Oni su bili u službi propagande velikosrpskih ideja. Mislim da se sada ljudi u Crnoj Gori polako trijezne i uviđaju šta je šta? Međutim, srpski hegemoni neće pustiti Crnu Goru ako to ikako budu mogli i zbog dva glavna razloga. Prvi je izlaz na more, a drugi je postao mentalni razlog - osjećanje da je Crna Gora srpska Sparta“.

Njegova čojstvo i odgovornost za Crnu Goru uprkos nanesenim duševnim ožiljcima od te iste Crne Gore koja ga je naprečac gurala u zaborav, nijesu ga doveli do stanja bojkota i ignorancije užasnog stanja koje je predvidio i na čije posljedice je javno upozoravao. Upravo govoreći javno da je protiv opasnih ideologija, procesa i programa, znajući koliko će ga i to dodatno koštati, kada je došlo otrježnjenje i osvješćenje novih protagonista koji su 1989. godine Crnu Goru vratili u osamnaestu godinu, u ime većeg cilja - vraćanja dostojanstva svojoj Crnoj Gori, Vidoje aktivno podržava i podstiče atiratne i crnogorske snage.

Na sreću, 2006. ipak sve je rezultiralo nacionalnim referedumom o nezavisnosti, koji nažalost Vidoje nije dočekao iako se za njega žudno i nesebično borio.

Za života je zavještao porodici da mu JNA, ona ista odveć njemu iznevjerena Armija, kojoj je nekada poklonio svu svoju mladost i najbolje srednje životno doba, ne drži počast na sahrani. I tom odlukom Vidoje je izrazio svoj snažni protest protiv njenog nečasnog i neustavnog učešća u građanskom ratu devedesetih.

Crna Gora se ogriješila o mnoge svoje slavne sinove i šćeri nekada čak i za njihovog života, a posebno se ogriješila što im nije dala pravo na istinu o njihovim životima ni nakon smrti. Nepravde bole kao nezaliječene rane, sve dok se istina o nepravdama ne iznesu javno i pred javnošću se ne priznaju.

Na ovim i budućim generacijama je dug prema velikim događajima i njihovim akterima da se izvedu pune istine o njima. Nesporno je da Vidoje Žarković spada u takve. Nije to važno zbog njega i saboraca koji su sopstvenim grudima krčili staze slobode, potom izgarali u radu za blagostanje, mir i prosperitet opšti a ne lični. Važno je to zbog naše budućnosti. Važno je da sadašnje i buduće generacije znaju da je postojala jedna generacija bastadura koja je bila rasterećena ličnih privelegija, bogatstava, koja je uspjela da na ličnom primjeru altruizma dokaže da je moguće graditi pravedno društvo i da se njegovi graditelji po bogatstvu ne razlikuju od običnih građana.

Generacija antifašista i rodoljuba prekaljena u ratnim vremenima nikada nije izdala svoje ideale ni svoju Crnu Goru. Njima je život bio manje važan od časti, istine i pravde. To je generacija koja je za ideale živjela. Sramno je da takvim ljudima Crna Gora nije dala dostojno mjesto u svojoj istoriji. Nije im se ni posmrtno odužila nazivom ulice, trga, institucije iako su oni sami za života bili institucije.

U tom smislu treba posmatrati i ovaj Međunarodni simpozijum, da istina o jednom vremenu o jednoj epohi i ljudima koji su bili akteri te epohe ugleda istinu na svjetlosti dana na autentičan način. Da se istorija predstavlja na način kako se uostinu događala i da je smještamo u pravo a ne u iskrivljeno ogledalo.

Ako ovim događajem makar malo oškrinemo vrata istine, koja nam pokušavavaju zatvoriti da bi Crnu Goru vratili unazad, učinićemo veliko djelo. Dragi prijatelji, širimo polje istine, u susret nametanim i uturanim falsifikatima i prevarama.