Ćalović Marković za NED otkrila ruski, srpski i crkveni uticaj u Crnoj Gori

Piše: Biljana Jovićević 

Posljednjeg dana jula, američka nevladina organizacija NED - Nacionalna zadužbina za demokratiju (National Endowment for Democracy) najavila je za 8. oktobar virtuelni događaj na kojem će Vanja Ćalović Marković, direktorica MANS-a, predstaviti izvještaj u kojem je, kako je navedeno na sajtu, istraživala kako je Crna Gora postala idealan poligon za autoritarne aktere, i kako naučene lekcije iz ovih eksperimenata o uticaju, autoritarne sile mogu primijeniti na globalnom nivou (pažljiviji posmatrači svjetskih prilika pak, lako bi ustvrdili i dokazali da ih već primjenjuju).

Uz detalje o agendi ovog online događaja početkom oktobra, na kojem će uvodno izlaganje imati i potpredsjednik NED-a, Kristofer Valker (Chistopher Walker) stoji i link za preuzimanje opsežnog izvještaja, koji je Ćalović Marković sačinila, a objava sadrži i sažetak nalaza direktorice MANS-a.

U njemu, između ostalog, stoji da su autoritarci koristili i razvili prakse da podriju demokratske norme širom Balkanskog poluostrva, te da je Crna Gora poslužila kao idealan poligon za autoritarni uticaj. Pošto je riječ o manjoj državi, vanjske sile mogu izvršiti disproporcijalan uticaj sa relativno „skromnim“ investicijama, zaključuje se.

„Rusija i Kina imajaju za cilj širenje uticaja u Crnoj Gori i šire na Balkanu. Ove neliberalne sile iskoristile su političke podjele, utemeljene na zajedničkom kulturnom ili vjerskom identitetu, i iskoristile ekonomske kanale za vršenje antidemokratskog uticaja na Crnu Goru. Pored toga, Srbija je djelovala kao kanal za ruski uticaj, ponavljajući narative Kremlja i razvijajući nove načine uticaja na svog susjeda.

Primjera radi, Kremlj pokušao da utiče na crnogorske parlamentarne izbore podržavajući i razvijajući bliske veze sa proruskim političkim organizacijama, poput Demokratskog fronta (DF). Srbija je pojačala operacije ruskog uticaja u Crnoj Gori – i ponudila sopstvene narative – finansiranjem prosrpskih političkih stranaka, širenjem vlasništva nad crnogorskim medijskim kućama i uspostavljanjem srpskih kulturnih institucija koje jačaju uticaj Kremlja u zemlji. U konačnici, Kina je iskoristila postojeću korupciju u Crnoj Gori kao i poslove sa nepovoljnim kreditima i sprovela 'vakcina diplomatiju', kako bi se prikazala kao benigna ekonomska sila fokusirana isključivo na ekonomsku, naučnu i kulturnu saradnju— sve jačajući svoj politički uticaj na državu.

Ovi neliberalni akteri takođe šire propagandu i manipulišu informacijama u tradicionalnom medijskom prostoru i na internetu. Finansiraju ideološki usklađene kulturne i vjerske institucije i koriste ih kao poluge uticaja za velika ekonomska ulaganja, uključujući i putem koruptivnih poslova koji zaobilaze regulatore...

Kombinovani uticaj Rusije, Kine i sve više autokratske Srbije, predstavlja ogroman izazov težnjama Crne Gore ka integraciji u EU kao i zdravlju njene demokratije. Ujedno, Crna Gora je članica Sjevernoatlantskog saveza (NATO) i među najperspektivnijim trenutnim kandidatima za pristupanje Evropskoj uniji. Demokratske vlade (zapadne, prim/aut) podržale su crnogorske institucije i demokratski put, ali njihovi odgovori na domaća pitanja, poput korupcije i drugih antidemokratskih ponašanja nijesu uvijek koordinisani“, između ostalog se navodi u sažetku izvještaja Ćalović Marković za NED.  

Budući su se MANS i njegova direktorica kroz praćanje sumnjivih aktivnosti raznih DPS-ovih vlada – posebno, dijela koji se odnosi na kredit za autoput Bar – Boljare, detaljnije u domaćem javnom porostoru bavili kineskim uticajem u Crnoj Gori, ovdje ćemo se fokusirati na dio koji su za domaće prilike preskakali, a odnosi se na rusko-srpski i crkveni uticaj u crnogorskom društvu.   

Tako u izvještaju detaljno opisuje ruski uticaj i njegova evolucija u Crnoj Gori, počevši time da mu je DPS otvorio vrata, pa do toga kad je isti - DPS -u, sada u sinergiji sa domaćim i stranim ruskim političkim akterima, podrškom iz Srbije i Srpske pravoslavne crkve (SPC) - „došao glave“.

Uplitanje Rusije u parlamentarne izbore u Crnoj Gori 2016.

„Uprkos ruskom novcu koji se slijevao u zemlju, crnogorska vlada (DPS-ova prim/aut) nastavila je da podržava evroatlantski put. Pridružila se NATO-u 2017. i, nakon opšte ruske invazije 2022., podržala je (ovdje je riječ o drugoj novoj 30 - avgustovskoj vladi, prim/aut) Ukrajinu, finanansijski i u ambicijama da se pridruži EU. Srpski nacionalisti u Crnoj Gori, pak, gledaju na Rusiju kao na svog zaštitnika—što odražava rascjep u crnogorskom društvu. I u 2023., prosrpska i proruska politička koalicija – Za budućnost Crne Gore (ZBCG), koja se protivi članstvu Crne Gore u NATO-u – osvojila je oko 15 posto glasova na parlamentarnim izborima i osigurala ključno mjesto predsjednika parlamenta“...

„Nakon poziva Crne Gore da se pridruži NATO-u, u decembru 2015., proruski akteri unutar zemlje intenzivirali su svoje aktivnosti i ojačali veze s ruskim zvaničnicima i njima bliskim organizacijama. Tokom 2016. proruski aktivisti iz Crne Gore često su putovali u Moskvu, sarađujući sa visokim zvaničnicima Kremlja, uključujući i vojno osoblje. Članovi Pokreta za neutralnost, jedne crnogorske nevladine organizacije koja se protivi članstvu u NATO-u, usmjerili su svoje napore na uticaj na crnogorski medijski sektor. Na primjer, neki od tih pojedinaca prešli su na novinarske uloge, nudeći prorusko izvještavanje iz ratnih zona u Ukrajini i upravljajući proruskim internet portalima i javnim emiterima, čiji su osnivači neke crnogorske opštine. Demokratski front, proruski politički subjekt (koji je bio dio koalicije Za budućnost Crne Gore), potpisao je sporazume o saradnji sa Jedinstvenom Rusijom, ruskom vladajućom strankom, te su takođe boravili u strateškim posjetama Moskvi. Ovo formalno partnerstvo rezultiralo je koordiniranisanim aktivnostima između dvije grupe - kao i pojačanim sumnjama u pogledu finansijske podrške DF-u.

U međuvremenu, druge proruske organizacije širom regiona, poput sportskih timova, vjerskih centara i klubova, intenzivirale su saradnju, podstičući ideološke saveze i dijeleći resurse. Proruski aktivisti u Crnoj Gori razvili su bliskije veze sa kolegama u susjednim zemljama i organizacijama koje su direktno povezane s Rusijom, poput Noćnih vukova i Balkanske kozačke vojske (formirane u Crnoj Gori), opsežno sarađujući sa sličnim udruženjima čak i izvan regiona Balkana, kako bi podigli nivo preferiranih narativa i svjetonazora.

DF je sa svoje strane angažovao stranog konsultanta za parlamentarne izbore u Crnoj Gori 2016. godine, za dizajn kampanje i video produkciju. Njegovi računi, međutim, nijesu sadržali detalje o troškovima videoprodukcije i internet oglašavanja, otvarajući pitanja o finansijskoj transparentnosti i mogućim skrivenim izvorima finansiranja izborne kampanje.

Parlamentarne izbore 2016. potresle su optužbe za pokušaj državnog udara. Kao odgovor, crnogorsko tužilaštvo optužilo je brojne pojedince za planiranje nasilnog rušenja vlade, među kojima su čelnici DF, dvojica ruskih državljana i nekoliko državljana Srbije. Pojavile su se tvrdnje da je projekat finasiran iz Rusije i da su bili povezani sa ruskim obavještajnim agentima, naglašavajući zabrinutost zbog stranog uplitanja. Ukupno 13 osoba, među kojima i dvojica ruskih državljana, 2019. su osuđeni, međutim, proceduralne greške dovele su do ponovnog suđenja 2022., koje je još uvijek u toku (u međuvremenu je završeno oslobađanjem svih optuženih, prim/aut).“

Srpski uticaj i uloga Srbije u jačanju uticaja Rusije

„Iako je Srbija nezavisan akter, sa svojim interesima za uticaj na politiku u Crnoj Gori — sa kojom dijeli sličnosti u jeziku, vjerskoj praksi i kulturnim tradicijama — takođe se široko percipira kao potencijalni kanal ruskog uticaja. Srbija je priznala nezavisnost Crne Gore 2006., iako nevoljno, i ostaje ključni trgovinski partner. Ipak, narativi koji negiraju legitimitet crnogorske državnosti i dalje postoje, a Srbija i dalje vidi sebe kao nekoga ko ima strateške interese da utiče na svoje susjede.

Konvergencija različitih aktera i strategija koje koriste Srbija i Rusija navodi na zaključak da bi prva mogla djelovati i kao zamjena za ruski uticaj u okvirima crnogorskih izbora i političkih institucija. Posljednjih su godina srpske posredničke kompanije kupovale i preprodavale oglasni prostor uoči izbora u Crnoj Gori. Bilo je izvještaja da značajni dugovi povezani s tim poslovima nijesu plaćeni iz zvanično objavljenih izvora, što izaziva zabrinutost zbog potencijalnog nezakonitog finansiranja iz inostranstva. Ova taktika ima za cilj prikrivanja stranog finansiranja izbornih kampanja, čineći ovu vrstu prikrivene izborne manipulacije teškom za otkrivanje“.

U izvještaju se zatim, potanko sa brojkama navodi kako su iz Srbije finansirane izborne aktivnosti DF-a u Crnoj Gori, pa Vučićevo uspostavljanje Srpske kuće, vrijedne 3,4 miliona Eura 2017. u Podgorici, koja je faktički operativni stožer DF-a, ali i drugih organizacija i medija za maligni uticaj u Crnoj Gori.

Kako se navodi „Beograd je potrošio više miliona podržavajući i druge organizacije u Crnoj Gori, ilustrujući sveprisutnu prirodu stranog uticaja, čak i u neprofitnom sektoru“.

„Srpski medijski konglomerati takođe su proširili vlasništvo nad crnogorskim medijskim kućama, reflektujući višestrani pristup vršenju srpskog vanjskog uticaja i dodatno otvarajući put za proruske poruke i kampanje uticaja.Ti mediji su obezbijedili besplatno vrijeme za politički marketing tokom parlamentarnih izbora 2023. u Crnoj Gori, pretežno favorizujućem Demokratskom frontu, čiji su vanjskopolitički ciljevi, prije nego što se raspustio, u maju 2023., uključivali ukidanje sankcija Rusiji i izlazak Crne Gore iz NATO-a.

Vlasti Srbije takođe imaju uticaj kroz kontrolu telekomunikacione infrastrukture i značajan udio na telekomunikacijskom tržištu. Na primjer, M-tel, dio državnog Telekoma Srbije, pruža mobilne i fiksne telefonske usluge, internet, te kablovsku i satelitsku televiziju. Njihovi televizijski paketi uključuju srpske kanale koje zagovornici slobode medija uveliko prepoznaju kao motore malignog uticaja i proruske propagande, kao i propagande predsjednika Srbije, Aleksandra Vučića. M-tel je takođe nedavno krenuo u agresivnu marketinšku kampanju svojih usluga u Crnoj Gori.

Društvene mreže takođe su postale ključni alati za prosrpske i proruske političke subjekte, s korisnicima iz Srbije koji se bave plaćenim političkim marketingom kako bi uticali na crnogorsku publiku. Tipično, ti napori ostaju neotkriveni u službenim dokumentima već ih, u većini identifikuju istraživači. Skrivena priroda ovih online kampanja uticaja naglašava tajnost prirode stranog uplitanja u ovom i drugim kontekstima.“

Uticaj i političko djelovanje SPC-a

„Umiješanost Srpske pravoslavne crkve u politička dešavanja dodaje još jednu dimenziju stranom autoritarnom uticaju u Crnoj Gori. Crkveni predstavnici često komenatrišu političke događaje, uključujući i podsticanje građana da se na popisu izjasne kao Srbi, te ponavljaju da je crnogorska pravoslavna pastva - srpska. Postoji široka percepcija da je značajan dio crkve politički svrstan uz prosrpske entitete poput Demokratskog fronta. Istraživački novinari otkrili su i prisutnost ekstremističkih organizacija usko povezanih sa Srpskom pravoslavnom crkvom u Crnoj Gori. Istraživači su sugerisali da neke od tih organizacija takođe služe kao kanali ruskog uticaja, što predstavlja još suptilniji izazov integritetu demokratskih institucija“, piše u NED-ovom izvještaju naslovljenom „Borba protiv autoritarnog uticaja na Zapadnom Balkanu“ čiji je autor Vanja Ćalović Marković.

Naučene lekcije

Godinama ispravno fokusirana na kriminal i korupciju trodecenijske vladavne DPS-a i razornih posljedica koje je to imalo na crnogorsko građansko-socio-ekonomsko tkivo, Vanja Ćalović Marković se na domaćem planu isključivo bavila njima, uključujući i protekle četiri godine.

Za razliku od detaljne analize rusko-srpskog i crkvenog uticaja u Crnoj Gori, iznesenog u izvještaju za NED, niti prije, niti nakon dolaska na vlast pro-srpsko-ruske kolicije u Crnoj Gori, iz domaćih javnih nastupa Ćalović Marković, ili izvještaja koje je MANS objavljivao – teško da ste, ako ste uopšte, sa izuzetkom kineskog uticaja, mogli naslutiti da se išta od podrobno opisanog na 16 stranica plus linkovi, dešavalo/va u Crnoj Gori – i to, lako je zaključiti iz izvještaja, deceniju i duže.   

Nameće se logično pitanje, zašto Ćalović Makrović kao NVO aktivista, maligni srpsko-ruski i crkveni uticaj (sa izuzetkom Rusa koje „doveo“ DPS i Kineza) do sada nije uočavala, a sada o tome radi detaljan izvještaj za stranu NVO, kao i zašto o tome sada, kada ga je (konačno) uočila, ne govori u domaćem javnom diskursu?

Sve što je Ćalović Marković precizno i podrobno nabrojala u izvještaju, koji datira na 31.jul 2024. manje više već je stvar „public recordsa“ – i sadržaj svih relevantnih izvještaja zapadnih država (EU i SAD-a), njihovih različitih tijela i organizacija, kao i think-thank-ova i analitičara koji se bave Zapadnim Balkanom.

Praktično jedina novina ovdje je, da rusko-srpski crkveni uticaj u Crnoj Gori uočava i Vanja Ćalović Marković.   

No, kaže se - bolje ikad nego nikad! Jer eto - sad više o rusko-srpskom i crkvenom uticaju u Crnoj Gori ne govore samo „ekstremni Crnogorci“ i „milogorci“ koji „samo žele da zaštite DPS“, već i kredibilna i uticajna članica mreže Transparency Interantional-a.

U svakom slučaju, bolje nego kao - u Crnoj Gori kompromitivani BIRN – kojem je, ako ne vjerujete pogledajte, bivši premijer Dritan Abazović, koji je bez zazora Srbiji predao cjelokupno sakralno i istorijsko nasljeđe Crne Gore, da bi bolje i lakše mogli da falsifikuju i srpsku i crnogorsku istoriju (valjda je samo bitno da je „neće ponijeti u Čačak“) - borac protiv ruskog uticaja u Crnoj Gori.  

Temeljno, kao i inače, sačinjeni izvještaj direktorice MANS-a za NED, sadrži i veoma korisne i važne preporuke, ili, kako to vole reći stranci „naučene lekcije“ za budućnost, koje se tiču prije svega osnaživanja civilnih aktera – NVO sektora i medija za borbu protiv svih oblika autoritarnih uticaja.

Period za nama, pa i tajming ovog izvještaja pokazao je da je veoma dobro, što je kao prvu među preporukama za ubuduće navela: Stvaranje sistema ranog upozoravanja i planiranje odgovora.

Dakle, vrlo je važno uvrstiti i obuku za NVO-aktiviste, medije i druge, za prepoznavanje prvih znakova malignih autoritarnih uticaja - na vrijeme – takozvani „early signs“ (rano prepoznavanje) i upozoravanje i domaće, jednako kao i strane javnosti o njima – "on time" a ne kad već uđu u metastazu i nema se više šta sakrivati ili otkrivati.