Odbjegla elita

Za Antenu M piše: Aleksandra Bosnić Đurić

Posljednjih nekoliko godina, možda baš od trenutka zvaničnog proklamovanja srpskog sveta, stiče se utisak da je većini pripadnika one grupacije koju smo smatrali, ili, tek po inerciji nazivali intelektualnom elitom, zapravo svejedno da li će oni sami, njihova djeca ili čak i djeca njihove djece svoje živote živeti u državicama koje će po svemu nalikovati minijaturama ruskih gubernija. Osim, naravno, ukoliko i sami nisu glasnogovornici i ideološki pomagači rusko-srpskog autoritarnog zagrljaja.

Uzroci ovakvog bijega u odsustvo intelektualne i moralne odgovornosti mogli bi se tumačiti raznoliko. U tom dijapazonu raznolikosti, na jednoj strani nalazi se strah (od ispaštanja zbog suprotstavljanja), a na drugoj utilitarna ravnodušnost (jer je uvijek ne samo bezbjednije, nego i daleko isplativije biti u mejnstrim ideološkim i političkim tokovima). Ljudski je plašiti se, reći će jedni, ljudski je željeti izobilje i priklanjati se onima koji mogu da vam ga garantuju, život je kratak a kultura, nauka i politika nemaju veze jedna s drugom, ubjeđivaće sve oko sebe, pa i same sebe, oni drugi. Dobro, pitaće se oni iz najmalobrojnije skupine, a gdje je tu svijest o javnom interesu zemlje u kojoj živite i kada je tačno intelektualna odgovornost za činjenje i nečinjenje postala odbjegla kategorija. Poigravanje s tumačanjem javnog interesa i uzurpiranje demokratskog kapaciteta je, međutim, karakteristično upravo za autokratije i ideološki i politički represivne sisteme. Šizoidne poruke srpskih i crnogorskih vlasti – jednom nogom u Evropi ali srcem u Rusiji – se nastavljaju...

U tekstu crnogorske novinarke Biljane Jovićević zainteresovani čitaoci su ovih dana mogli da nađu zanimljivu informaciju. Naime, američka Nacionalna zadužbina za demokratiju (National Endowment for Demokracy) je prije par mjeseci, preciznije krajem jula ove godine, najavila virtuelni događaj na kojem će 8. oktobra biti predstavljen izvještaj crnogorske nevladine organizacije MANS, koji obuhvata i istraživanje o tome „kako je Crna Gora postala idealan poligon za autoritarne aktere, i kako naučene lekcije iz ovih eksperimenata o uticaju, autoritarne sile mogu primjeniti na globalnom nivou“. Autorka ovog istraživanja je Vanja Ćalović Marković a, između ostalog, u njenom izvještaju nalaze se i ovakvi uvidi: „Rusija i Kina imaju za cilj širenje uticaja u Crnoj Gori i šire na Balkanu. Ove neliberalne sile iskoristile su političke podjele, utemeljene na zajedničkom kulturnom i vjerskom identitetu, i iskoristile ekonomske kanale za vršenje antidemokratskog uticaja na Crnu Goru. Pored toga, Srbija je djelovala kao kanal za ruski uticaj, ponavljajući narative Kremlja i razvijajući nove načine uticaja na svog susjeda“. Ovdje se, naravno, misli na aktuelne autoritarne režime u pojedinim zemljama koje proizvode ovakvu vrstu širokog javnog uticaja. Nakon detaljnog pregleda ovog izveštaja, koji je putem njenog teksta postao dostupan i crnogorskoj i regionalnoj javnosti, Biljana Jovićević zaključuje da je veoma važno stvaranje sistema ranog upozoravanja i planiranje odgovora na rane znake i izazove autoritarnosti, kao i upozoravanje domaće i strane javnosti o njima na vrijeme, a ne onda kada ti procesi uđu u vidljivo toksičnu i destruktivnu fazu. Zanimljivo je i prilično uznemirujuće, međutim, što su ovakvi uvidi koje je manjina crnogorskih novinara, aktivista i univerzitetskih profesora iznosila u javnosti vrlo brzo nakon izbora 2020. godine (i nastavili su to da čine tokom naredne četiri godine), upozoravajući domaću i stranu javnost, najčešće bili u ovom ili onom obliku stigmatizovani kao - ekstremistički. A pokušaj ovih intelektualaca da skrenu pažnju i upozore na ovakve procese, osim nekolicine nezavisnih medija, bili su lišeni podrške šire intelektualne zajednice i sakrivani od javnosti.

Šta se dogodi kada sistemi ranog upozoravanja bivaju osujećeni, a autokratski režimi u svojoj zreloj fazi svjesne predstavnike intelektualne elite kriminalizuju i proglase „narodnim izdajnicima“ eksplicitno je vidljivo u primjeru progona bjeloruskog aktiviste Andreja Gnjota, koji je sredinom septembra ove godine kabinetu Predsjednika Srbije predao otvoreno pismo koje je potpisalo 780 umjetnika i intelektualaca iz zemlje i svijeta, a u kome se traži da ne bude izručen Bjelorusiji i da bude pušten iz kućnog pritvora koji ističe 30. oktobra. Među manjinom intelektualne i umjetničke elite koja je u Srbiji pružila podršku Andreju Gnjotu bio je i reditelj Janko Baljak, koji je poručio da je u prirodi umjetnika da se bore za slobodu drugih, jer time istovremeno brane i sopstvene slobode, te da je „jako važno da budemo solidarni i ne dozvolimo da Srbija zaliči na ono što se dešava u Bjelorusiji“. U ovom trenutku u bjeloruskim zatvorima je više od 1500 političkih zatvorenika, a među njima su i novinari i aktivisti za ljudska prava.

Autoritarni sistemi u svom punom kapacitetu, dakle, kažnjavaju upravo one koji se bore za opšte dobro svojih država, svjesni da gruba uzurpacija ljudskih prava i demokratskih procedura ni pod kojim uslovima ne može biti javni interes. Ipak, kako sa sigurnošću možemo definisati javni interes? Prema američkom politikologu Robertu Dalu, kada se govori o javnom interesu, neophodno je odgovoriti na tri ključna pitanja: „Čije (kojih aktera) dobro je ujedno i zajedničko dobro? Kako se na najbolji način dolazi do saglasnosti o zajedničkom dobru u procesu donošenja kolektivnih odluka? Šta je sadržaj zajedničkog dobra, tj. u čemu se ono sastoji?“

U pluralističkim društvima, koja po prirodi stvari ne sadrže izvornu homogenost, nije jednostavno definisati odgovore na ova pitanja. Razlog leži u tome što svaki od zainteresovanih društvenih i političkih aktera pokušava da svoju partikularnu perspektivu i svoj pojedinačni interes interpretira i nametne celokupnom društvu kao opšte dobro, kao javni interes. „Opštost“ koja se na taj način formira nije proizvod usaglašavanja izvornog pluralizma već nasilno nametnuta homogenost koja, zapravo, diskvalifikuje postojeće razlike. Suštinske odgovore na test-pitanja Roberta Dala mogu da daju samo intelektualne, naučne i umjetničke elite, koje bi, sa učešćem u punom kapacitetu i uz profesionalnu i moralnu odgovornost, kroz otvorene javne debate pomogle da se formulišu javni interesi. U tom slučaju je legitimnost poretka rezultat, a ne pretpostavka usaglašavanja pojedinačnih perspektiva. Međutim, ukoliko pomenute elite ne učestvuju u javnom životu, taj prostor biva uzurpiran partikularnim interesima koji će se uvijek predstavljati kao opšti.

Drugim riječima, odbjegle elite će uvijek proizvoditi – uzurpirana društva.