Berlinski i drugi procesi

Za Antenu M piše: Aleksadra Bosnić Đurić

Rijetko kada se, ono što se teorijski ili publicistički uglavnom ležerno svede pod odrednicu „društveni procesi na Balkanu“, u političkoj stvarnosti manifestuje kao zbir usaglašenih, konstruktivnih, nekonfliktnih, bezbjednih, neparadoksalnih razvojnih putanja. Barem kada je riječ o Zapadnom Balkanu, ovaj „razvoj“ odveć često zaliči na regresiju solidno destruktivnog potencijala. Gotovo bez izuzetka, pod sijenkom populističkih atmosfera, hronične autoritarnosti i neprocesuirane, nezaboravljene prošlosti.

Da sve ne ide onako kako je zamišljeno 2014. godine kada je pokrenut Berlinski proces, kao platforma za jaču saradnju šest zemalja Zapadnog Balkana i Evropske unije, bilo je jasno 14. oktobra na obilježavanju desetogodišnjice ovog političkog formata, koji je u nekim medijskim izvještajima označen kao period od deset godina „između nade i razočaranja“. Neposredno prije početka 10. samita Berlinskog procesa, i organizacije civilnog društva sa Zapadnog Balkana uputile su apel učesnicima – liderima zemalja regiona da usvoje zaključke kojima se obavezuju da neće vršiti direktan ili indirektan pritisak na organizacije civilnog društva, aktiviste i medije.

Jasno je da se ova vrsta apela ne šalje u trenutku kada zemlje Zapadnog Balkana napreduju u ostvarivanju svojih demokratskih kapaciteta, vladavini prava i slobodi medija. I sasvim je jasno da je ovako formulisan apel i svojevrsni alarm za nekonfliktnu budućnost ovog regiona. U apelu se, između ostalog, eksplicitno adresira poziv: „Pozivamo vlade šest zemalja Zapadnog Balkana da se uzdrže od svih vrsta direktnih i indirektnih pritisaka na civilno društvo, aktiviste i medije u regionu i da se suprotstave usvajanju restriktivnih zakona i propisa koji smanjuju prostor za civilno društvo“.

Učesnici Samita političkih lidera pozvani su i da usvoje zaključke o podršci vladavini prava i demokratiji na Zapadnom Balkanu „kao osnovnom preduslovu za sprovođenje reformi koje su neophodne na putu za članstvo u Evropsku uniju. Ovu inicijativu podržalo je više od dvadeset organizacija sa Zapadnog Balkana, a među njima su i Inicijativa mladih za ljudska prava u Srbiji, Nezavisno društvo novinara Vojvodine, Institut za obnovljive izvore energije i ekološku regulaciju (RERI), Centar za savremenu politiku, Transparentnost Srbija, Helsinški odbor za ljudska prava, Centar za istraživačko novinarstvo, Transparency International u Bosni i Hercegovini, Evropski fond za Balkan i dr.

Da smo svi zajedno zaista zaustavljeni u procesu „između nade i razočaranja“ jasno je i iz nekoliko vrlo eksplicitnih formulacija. Prema Aleksandri Tomanić, Izvršnoj direktorici Evropskog fonda za Balkan u Beogradu, „deset godina nakon osnivanja, Berlinski proces i dalje djeluje vrlo improvizovano“, pa iako postoji mnogo formata i iako je održano mnogo sastanaka, konkretni rezultati su izostali, a neki dogovoreni sporazumi nijesu sprovedeni. Međutim, kako upozorava Aleksandra Tomanić, u okviru Berlinskog procesa mnogi problemi se prećutkuju kako bi se postigli kompromisi. Kao primjer prećutkivanja, navodi permanentno urušavanje demokratskih struktura u Srbiji i sukobe koje akutuelni režim koristi kako bi ojačao svoju političku kontrolu, kao i izrazito ograničavanje medija i slobode izražavanja... Prilično nedvosmisleno podsjetila je evropske zvaničnike da se u okviru Berlinskog procesa upravo o ovako autoritarnim procesima ne može ćutati, te da nije najvažnije da se „napravi još jedna zajednička fotografija koja liči na uspjeh“.

I Bodo Veber, ekspert za Balkan, upozorava u intervjuu za DW da, iako postoje pozitivni efekti procesa, manifestovani prije svega u redovnim sastancima šefova država i vlada i ministara, što je doprinijelo očuvanju EU-perspektive, ipak Berlinski proces nije trajno stabilizovao regionalne odnose jer Srbija „i dalje vodi agresivnu regionalnu politiku zasnovanu na konceptu srpskog sveta“.

Na marginama ovogodišnjeg samita postalo je jasno da porast populizma, jačanje autoritarnosti, kršenje ljudskih prava, uzurpiranje pravosuđa, progon aktivista i novinara, gušenje nezavisnih medija, agresivno promovisanje represivnih ideoloških koncepata poput srpskog sveta, kao i ozbiljno i alarmantno ometanje demokratskih mehanizama, ne predstavljaju opasnost samo za  ovih šest država Zapadnog Balkana već, u izvjesnoj mjeri, predstavljaju rizik i za samu Evropsku uniju.

Takođe, nakon destogodišnjeg procesa postalo je jasno da se države Zapadnog Balkana (pre)sporo mijenjaju u pravcu dostizanja standarda neophodnih za promjenu statusa, odnosno, za njihov prijem u EU. Osnovna pretpostavka Berlinskog procesa – da će revitalizovanje multilateralnih veza i ekonomske saradnje između država regiona doprinijeti njihovom bržem političkom razvoju i dostizanju pomenutih standarda – se, tako, pokazala kao suviše ambiciozna. I naivna. Ta pretpostavka previđa osnovni problem, a to je da u slučaju tipa društava kakva su ona u regionu Zapadnog Balkana postoji ozbiljan deficit potencijala za sopstveni samopreobražaj. Drugim riječima, u ovim konkretnim slučajevima, prelaz iz jednog tipa društva u drugi, ne može biti djelo tog istog društva. Isto ne može postati nešto različito.  Zbog toga nesposobnost političkih promjena, udružena sa demokatskom krhkošću ovih društava, nesumnjivo znači da je neophodna daleko snažnija i direktnija intervencija Evropske unije od one oličene u Berlinskom procesu.

U protivnom ćemo, pored Berlinskog, ponovo biti svjedoci i drugih procesa.

Onih balkanskih.