Cijepanje Crne Gore

Za Antenu M piše: František Šistek

Poslije Drugog svjetskog rata, u okviru evropskih integracija, velika pažnja se poklanjala razvoju regionalizma. Jačanje regionalnih identiteta i političkih prava pojedinih evropskih regija smatrano je za efikasan način u borbi protiv etničkog nacionalizma i propalih velikodržavnih projekata. Evropski poslijeratni regionalizam bazirao se između ostalog na pretpostavci da manje teritorijalne jedinice pružaju pogodan okvir za suživot i razvoj prosperitetnih, multikulturnih zajednica.

U crnogorskom slučaju, savremene pseudoregionalističke ideje imaju totalno suprotan cilj nego u zapadnoj Evropi poslije Drugog svjetskog rata. Čim u Crnoj Gori neko pominje neku navodno istorijsku regiju, gotovo uvijek nastupa s pozicija velikosrpskog nacionalizma i pravoslavnog klerikalizma. Umjesto euroregionalizma, suočavamo se s posebnom varijacijom naci-regionalizma, u skladu sa starom političkom idejom “podjeli pa vladaj”.

Iako za sada ne postoji jasno izraženi politički zahtjevi za teritorijalnom regionalizacijom Crne Gore, imamo brojne indikacije da se za takvu politiku već dugo i sistematski priprema teren. S obzirom na činjenicu da SPC i njena infrastruktura predstavlja glavni stožer srpskog nacionalizma u Crnoj Gori, indikativno je da je ova vjerska organizacija već davno napravila svojevrsni presedan u pomenutom pravcu. U pogledu vjerske jurisdikcije, SPC je podjelila teritoriju male Crne Gore u više eparhija koje se ne poklapaju s granicama crnogorske države. Crna Gora prema posljednjem popisu ima nekoliko hiljada stanovnika više od ostrva Malte i nekoliko hiljada manje od Velikog vojvodstva Luksemburg, odnosno, gotovo isti broj stanovnika kao Južnočeški kraj, jedna od ukupno trinaest administrativnih regija Češke. Pored muslimana, katolika i pripadnika drugih vjeroispovjesti, pravoslavaca u Crnoj Gori nema ni 450 000 (pored toga, ne radi se uvijek o vjernicima SPC nego i CPC, ruske i ukrajinske pravoslavne crkve…). Ipak, u pogledu vjerske strukture SPC, teritorija Crne Gore je trenutno podijeljena među čak četiri eparhije, uključujući dvije prekogranične, čije sjedište leži u inostranstvu, tačnije u Srbiji i BiH. U svakom slučaju, u svojoj regionalističkoj politici, SPC svjesno podriva jedinstvo crnogorske državne teritorije i značaj crnogorskog istorijskog identiteta, kao što negira i samo postojanje Crnogoraca kao posebnog naroda.

Iste tendencije uočavamo u pokušajima konstrukcije posebnih, djelimično istorijskih ali češće pseudoistorijskih regiona u javnom diskursu crkvenih zvaničnika, nacionalističkih intelektualaca i političara proruske i probeogradske orijentacije. Trenutno, s najvećom frekvencijom se susrijećemo s regionalističkim i nacionalističkim reinterpretacijama “Boke”, “Stare Hercegovine” i “Raške”.

 Srpska Boka

Niko naravno ne može osporiti kulturnu posebnost i specifičnost Boke Kotorske, koja je do kraja 18. vijeka pripadala Mletačkoj republici i sve do 1918. godine habsburškoj carevini, odnosno Austriji. Međutim, kod zagovornika zalivskog regionalizma i separatizma sa srpskim predznakom uočavamo specifičnu diskurzivnu strategiju. Na jednom opštem nivou, ponekad s gotovo poetskim nadahnućem veličaju “mediteransku kulturu” Boke, “kozmopolitizam”, “otvorenost” i “kulturnu šarolikost” tamošnjih stanovnika u odnosu na populaciju kontinentalnog zaleđa i balkanske unutrašnjosti. Međutim, čim govore malo konkretnije, ispade da je Boka uglavnom i prije svega, u dalekoj istoriji kao i danas, definitivno i nesumnjivo jedna od “srpskih zemalja”. Diskurs o Boki Kotorskoj kao posebnoj regiji koju je od pamtivjeka kulturno i mentalno od crnogorskog zaleđa navodno odvajao nevidljivi kineski zid, bazira se na izmišljenoj tradiciji o njenom dominantnom, kontinuiranom srpskom identitetu. Hrvatska i katolička komponenta i vrlo intenzivne veze Boke s Crnom Gorom namjerno su iz cijele priče potisnute, da ne govorimo o dubokom uticaju latinske kulture i jezika, vezama s Italijom i tradicijom upotrebe talijanskog jezika o kojoj još uvijek svjedoče nadgrobni spomenici po bokeljskim grobljima. Koliko je bokeljski identitet, sastav stanovništva, urbanizam i čitav pejzaž formirala habsburška imperija, austrijska administracija i vojska koja je tamo bila preko sto godina izrazito prisutna, to je bukvalno jedna Pandorina kutija koja se nikad ne otvara…

“Ne činite naročit kompliment Bokelju ako ga pretpostavljate Crnogorcem”, izjavio je jedan pisac srpske nacionalističke orijentacije iz Boke. I mi ga odlično razumijemo: tim je htio reći: “Činite naročit kompliment Bokelju ako ga pretpostavljate Srbinom”. U novokomponovanom narativu o posebnosti Srpske Boke, markantna je između ostalog tendencija da se iz istorijskog sjećanja potisnu vjekovne migracije iz podlovćenske Crne Gore u Boku, odnosno činjenica da veliki dio pravoslavnog stanovništva zaliva sačinjavaju upravo potomci ljudi iz Crne Gore, koji su se tamo naseljavali poslije mletačko-osmanskih ratova i kasnije, posebno tokom 20. vijeka. Iz priča bokeških regionalista velikosrpske orijentacije, Boka na kraju ispada kao svojevrsni srpski Kalinjingrad, enklava koja ima više zajedničkih crta i veza s dalekim imperijalnim centrima moći nego sa svojom najbližom okolinom. Zagovornici nove varijante bokeljskog identiteta promovišu ideju da je Bokeljima bliži Beograd (ponekad i Moskva) od Cetinja, Podgorice, Dubrovnika, Italije i srednje Evrope. Bokeljski regionalizam predstavlja jedan velikosrpski, anticrnogorski i antihrvatski, u suštini i antizapadni projekat, bez obzira na povremeno kozmetičko pominjanje “kosmopolitizma”.

Stara Hercegovina

Zadnjih nekoliko godina, sve češće se u diskursu srpskih nacionalista iz Crne Gore pominje Stara Hercegovina. Pod ovim nazivom, koji neodoljivo podsjeća na ime neke birtije pored puta usred krša, ispred koje se na ražnju vrti jagnje, podrazumijevaju imaginarni koridor od Jadranskog mora sve do granice sa Srbijom, prilično širok i prostran pojas crnogorske teritorije pored granice sa BiH, odnosno sa Republikom Srpskom. Pored Nikšića, koji predstavlja njen imaginarni centar, u Staru Hercegovinu ubrajaju s jedne strane Herceg Novi i s druge Pljevlja. Naravno, neko vrijeme su u okviru osmanske imperije pomenuti krajevi u administrativnom smislu pripadali Hercegovini, međutim, administrativne i državne granice su se mijenjale, i već u 19. vijeku Stara Hercegovina realno nije postojala kao geografski pojam u onom obliku koji srpski nacionalisti forsiraju danas. Kao što je poznato, Herceg Novi su već krajem 17. vijeka osvojili Mlečani i od tada je taj grad s okolinom djelio sudbinu cijele Boke Kotorske. S druge strane, pljevaljski kraj je u poznoj osmanskoj carevini pripadao Novopazarskom Sandžaku. Radi se dakle o jednoj maksimalističkoj i utilitarnoj koncepciji čiji zagovornici žele da od dijela Crne Gore pod imenom Stare Hercegovine naprave u vjerskom i etničkom smislu srpsku zonu, od granica “matične države” sve do mora.

Ime Stare Hercegovine se prema potrebi koristi i u slučajevima kada je taj naziv u konkretnom periodu prilično upitan ili skroz apsurdan. Naime, poznato je da se kasniji patrijarh SPC Varnava Rosić rodio 1880. u Pljevljima. U velikom broju tekstova, uključujući i zvanične dokumente opštine Pljevlja iz zadnjih godina, za Rosića se tvrdi da se rodio “u Pljevljima, u Staroj Hercegovini”. Ipak, 1880. godine Pljevlja su se zvanično nalazila u Novopazarskom Sandžaku, dijelu osmanske imperije, tačnije, u njegovoj sjevernoj zoni koja je na osnovu Berlinskog ugovora bila pod vojnom kontrolom Austro-Ugarske (Sandschak von Novipazar). Savremeni diskurs o Staroj Hercegovini, dakle, operiše s predstavom jedne trajne, vanvremenske regije u njenom maksimalističkom obliku.

U svakom slučaju, zanimljivo je da su srpski nacionalisti već od početka 90-ih godina 20. vijeka opsjednuti gotovo bolesnom mržnjom prema Bosni i svakom pomenu Bosne, o čemu najbolje svjedoči temeljna promjena većine naziva i toponima s pridjevom “bosanski” na teritoriji Republike Srpske, dok Hercegovinu ne samo prisvajaju kao svoju, nego su i spremni da je teritorijalno naduvaju do najvećih mogući krajnosti i tamo gdje je taj geografski pojam već odavno išćezao, nekad i prije mnogo vjekova.

Raška  

I na kraju, u korist komadanja crnogorske državne teritorije na pseudoistorijske regione srpskog karaktera, Crna Gora je potpuno lišena svog sjevernog djela. Tamo se u snovima o “srpskom svetu” i u 21. vijeku prostire Raška, kolijevka srednjovjekovne države Nemanjića. Treći regionalistički koncept koji ovdje pominjemo, doduše, djelimično se preklapa s teritorijom Stare Hercegovine, ali to očito nikome ne smeta sve dok je isti nacionalni projekat u pitanju. Instrumentalizacija Raške u cilju potiranja crnogorstva je prilično stara strategija. Već u nekim radovima sljedbenika Cvijićeve etnološke škole s početka 20. vijeka, govori se (u suprotnosti s lokalnom tradicijom) o “raškim plemenima”. To je novokomponovano i vještačko ime za brdska plemena. Čak i Piperi, Kuči i Bratonožići, koji su živjeli nadomak ruševina antičke i ranosrednjovjekovne Duklje, prilično daleko od jezgra srednjovjekovne države Nemanjića, brendirani su kao “raška plemena”. Danas se u Rašku često ubrajaju opštine Plužine, Šavnik, Kolašin, Andrijevica, Plav i svi ostali krajevi crnogorskog sjevera, uz oblasti u srbijanskom djelu nekadašnjeg Novopazarskog Sandžaka i neki djelovi Bosne i Hercegovine. Koncept Raške u savremenom političkom diskursu je naravno ne samo anticrnogorski nego još više antimuslimanski, odnosno antibošnjački projekat, koji je usko povezan s naporima da se izbriše istorijski identitet Sandžaka.   

Isticanje regionalne dimenzije i narativna konstrukcija pseudoistorijskih regija, po pravilu bez crnogorskog predznaka, ne pridonosi većoj šarolikosti i multikulturnom suživotu u Crnoj Gori. Baš suprotno. U teritorijalno rascijepanoj Crnoj Gori, sastavljenoj pretežno od novokomponovanih, “od pamtivjeka srpskih” regiona, Crnogorcima po nacionalnosti dodijeljen bi bio maksimalno mali rezervat u najbližoj okolini navodno “prokletog” Cetinja.