Zakoni nas čine slobodnim

Za Antenu M piše: Aleksandra BOSNIĆ ĐURIĆ

Kada se u situacijama čije bi razrješenje uticalo na živote velikog broja ljudi, a koje zovemo „istorijskim zaokretima“, pojavi višak analiza i(li) tumačenja, najracionalnije i najsvrsishodnije je držati se činjenica. Činjenica je, naime, da je Srbija već trinaestu godinu autokratija koja povremeno zaliči na specifičnu vrstu diktature. Činjenica je da je upravo autokratska vlast u Srbiji u osmoj godini svoje vladavine kreirala populističko-represivni ideološki koncept srpskog sveta. Činjenica je i da su protagonisti ovakve politike, saradnici i sljedbenici ovakvog režima u Srbiji, koji učestvuju u vlasti u Crnoj Gori od 2020. godine, primjenjivali gotovo identičan stil vladanja – od manipulacija javnim mnjenjem do uzurpiranja institucija i pravosudnog sistema. Činjenica je i to da su obje zemlje u procesu pristupanja Evropskoj uniji. A činjenica je i da vlasti u Republici Srpskoj, kao projektovanom dijelu srpskog sveta, ozbiljno destabilizuju ne samo Bosnu i Hercegovinu, nego i cijelo područje Zapadnog Balkana.

Kako onda spojiti sve ove činjenice sa činjenicom da je vlast u Srbiji urušila vladavinu prava i mogućnost postojanja pravne države za njihovog mandata, ne samo u svojoj već i u susjednim zemljama, dok istovremeno, zajedno s njima, tvrdi da nastavlja putem evropskih integracija. Nije zgoreg podsjetiti da vladavina prava nalaže da svi organi javne vlasti „uvijek djeluju u okviru ograničenja utvrđenih zakonom, u skladu s vrijednostima demokratije i temeljnih prava, te pod nadzorom nezavisnih i nepristrasnih sudova“.

Bilo bi uputno, u trenutku dok traju studentski protesti i u Srbiji i u Crnoj Gori i čiji se precizni zahtjevi tiču upravo povratka nadležnosti u institucije otete od građana, kao i  preuzimanje političkih i krivičnih odgovornosti zbog tragedija koje su se dogodile u obje zemlje, podsjetiti i na to da, uprkos tome što im se nacionalni identiteti i tradicije razlikuju, sve države članice Evropske unije dijele temeljne principe vladavine prava. A vladavina prava, kako god se definisala, mora da bude zasnovana na šest načela: na zakonitosti, pravnoj sigurnosti, zabrani proizvoljnog preduzimanja izvršnih ovlašćenja, djelotvornoj sudskoj zaštiti, diobi vlasti i jednakosti pred zakonom. Ovo su, dakle, načela koja priznaju i Sud Evropske Unije i Evropski sud za ljudska prava.

Na službenoj stranici Evropske unije eksplicitno se navodi da je upravo vladavina prava temelj Evropske unije i da upravo ona garantuje ujednačenu primjenu prava Evropske unije u svim državama članicama, čime se stvara predvidljivo okruženje za građane. Što znači da građani imaju pristup pravosuđu pred nezavisnim i nepristrasnim sudom u slučaju kršenja njihovih prava. Ovo je, kako se navodi u zvaničnim dokumentima Evropske unije, ujedno i ključni kriterijum za zemlje kandidate koje žele da pristupe Evropskoj uniji.

Evropski parlament je 11. februara raspravljao o masovnim protestima u Srbiji, a njegovi poslanici iznijeli su svoja viđenja aktuelnog stanja. Čini nam se da su u govorima Tonina Picule, Gordana Bosanca i Alesandre Moreti svojevrsni sažeci onoga što su poslanici govorili, svako na svoj način. „Ovo je politička kriza“, rekao je Tonino Picula, „a političke krize zahtijevaju političko rješenje (...) Zaista moramo učiniti nešto za demokratske institucije i pravdu, jer Evopska unija nije samo tržište, već nešto mnogo više“. Alesandra Moreti upozorila je da su razlozi zbog kojih su toliki studenti u Srbiji mirno protestovali posljednjih nekoliko mjeseci upravo vladavina prava, borba protiv korupcije, prava na protest i nezavisnost pravosuđa. „Oni traže“, rekla je Moreti, „od Srbije da raščisti stvari u vezi s događajem u Novom Sadu i stvori zemlju bez korupcije. Ovo je akcija iz baze, inicijativa mladih ljudi, koji nisu dio političke partije. Mi, evropski političari, moramo izraziti podršku ovim mirnim demonstrantima jer su njihovi zahtjevi isti kao i oni za pristupanje Srbije Evropskij uniji“. Gordan Bosanac je Evropskom parlamentu i javnosti poslao vrlo jasnu poruku: „Predsjednica Fon Der Lajen posjetila je Srbiju s planom rasta i rekla na konferenciji za novinare, s gospodinom Vučićem, da je Srbija posvećena reformama, posebno na osnovu vladavine prava i demokratije. Zatim je rekla predsjedniku 'pokazali ste da stvarno radite ono što govorite' i tu je potpuno pogriješila, jer su svi koji su izašli na ulice pokazali da postoje problemi. Kako je predsjednica Komisije mogla da kaže tako nešto? Napravila je grešku, jer je među građanima Srbije mnoge učinila skeptičnima prema Evropskoj uniji zbog podrške pogrešnoj strani. Sada je krajnje vrijeme da podržimo pravu stranu. Ne bi bilo problema na Željezničkoj stanici Novi Sad da je sve bilo u skladu s pravilima u Srbiji“.

Istog dana, poslanik u Evropskom parlamentu, Tomislav Sokol, upozorio je da je zabrinjavajuća srpska politika u Crnoj Gori, „koja je tamo danas dio vlasti i predano radi na uvlačenju Crne Gore u srpski svet“,  uz napomenu da je Srbija autokratska država u kojoj Aleksandar Vučić i njegova stranka upravljaju svim segmentima društva, a čija se spoljna politika oslanja na izvlačenje ustupaka i od Rusije i od Zapada, „dok paralelno sprovodi hegemonističku politiku agresivnog širenja srpskog uticaja u susjednim zemljama“. Svemu tome, po njegovoj procjeni, „kumovala je promašena politika dijela zapadnih aktera, kojima je Vučić godinama bio ljubimac“.

Međutim, i pored dobrodošle (mada donekle i zakasnjele) reakcije evropskih parlamentaraca koja ukazuje na očiglednu paradoksalnost između realnih političkih praksi u državama koje pretenduju na evropsko članstvo i same normativne dimenzije Evropske unije, ovi protesti su najznačajniji upravo za njihove građane. Studentski pokret u Srbiji, koji se izlio u praktično sve gradove i naseljena mjesta, i koji okuplja aktere različitih ideoloških provenijencija (koje su ovom prilikom potpuno potisnute i beznačajne), fokusiran je isključivo na vraćanje otete države njenim suštinskim vlasnicima – građanima. Izvor ovih protesta je ponižavajući osjećaj da je ugroženo samopoštovanje i dignitet građana, odnosno, da je ugrožena, kako je to formulisao Jirgen Habermas, "ideja samozakonodavstva, prema kojoj su adresati zakona istovremeno i njegovi autori, ideja društva koje utiče na samo sebe“.

Autokratija, kakva je trenutno na djelu u Srbiji, u kojoj je političko odlučivanje izmješteno izvan pravnog poretka, nužno proizvodi duboke strukturne deficite i u polju legalnosti i u polju legitimnosti. Autokratski sistem počiva na činjenici da se pravni poredak uspostavlja iz političkih odluka, umjesto da političke odluke proističu iz pravnog poretka. A to dovodi u pitanje ideju savremene države kao zajednice koja počiva na prav(ed)nim temeljima. S druge strane, zahtjevi za vladavinom zakona i zaštiti građana od samovoljne političke vlasti čine okvir za stabilizovanje političkog sistema, ne samo u Srbiji, već i u okruženju. Jer, samo nas zakoni čine istinski slobodnim.

A to uvijek znači i slobodu za druge.