Dva roga u glavi

Piše: Srđan Milošević

Kada je reč o većini verskih i sekularnih etičkih sistema – čovekoljublje (ne puka trpeljivost) figurira kao jedan od imperativa: ma kako da se shvati sadržaj pojma čovekoljublja, on je neminovno vezan za pojam ljubavi, dobronamernosti, naklonosti, solidarnosti.

Ipak, ne tako retko izrečena poruka političkih lidera sa naših prostora jeste da Srbi i Hrvati “ne moraju da se vole”, ali da treba da sarađuju, nezavisno od međusobnih emocija. Dakle, ono što dugujemo kao pojedinci jedni drugima u globalnom društvu i, kako se najčešće podrazumeva – u užoj etničkoj/nacionalnoj zajednici (kao pripadnici te zajednice) – u odnosu između dve etničke/nacionalne zajednice ne figurira kao etički imperativ! Ili, još ogoljenije, kao hrišćani se moramo voleti, kao ljudska bića – bilo bi takođe očekivano, ali kao Srbi i Hrvati – ne moramo!

Otuda, “ne moramo se voleti” podrazumeva, zapravo, da jedni drugima priznajemo pravo da sami sebe i jedni druge privilegujemo oslobađanjem od opšteg etičkog imperativa. Lično, ne prihvatam kao legitimno nečije uverenje (bio taj Srbin ili Hrvat) da apriorno “ne mora voleti” drugog čoveka (ili da ga može u bilo kom kontekstu apriorno drugačije tretirati u odnosu na svog sunarodnika) samo zato što (misli da) je taj drugi čovek Srbin/Hrvat, što je umobolna, ali logična konsekvenca stava da se kao narodi “ne moramo voleti”.

Naravno, ceo koncept “međunarodne ljubavi” prilično je dubiozan: narodi niti mogu niti treba da se međusobno “ne vole” ili “vole”. Ali kada se ta poruka verbalizuje na određeni način i u određenom kontekstu, ona postaje jedan ideološki malignitet koji normalizuje baš samu tu patologiju iz koje proističe poruka da se “ne moramo voleti”.

Neodoljiv je utisak da između Hrvatske i Srbije izvesna normalnolika situacija postoji gotovo isključivo zahvaljujući evropskom kontekstu koji zahteva “dobrosusedske odnose”. Tome treba dodati i nešto minimalnog uzimanja u obzir ekonomskog interesa koji se ostvaruje saradnjom država koje se graniče. Tu poslovna elita, koja od postojanja te saradnje ubire najviše koristi, očito uspeva da savlada agresivne porive političkih klasa i nabrušenih masa. Jer, novac non olet (ne smrdi), makar bio srpski/četnički odnosno hrvatski/ustaški.

Sa druge strane, u onome u čemu je svojevremeno i Jugoslavija nalazila svoju istorijsku i civilizacijsku utemeljenost, srazmerno (ali ne i zanemarljivo) malobrojni Srbi i Hrvati (kao i oni koji se međusobno kao takvi prepoznaju, ne percipirajući istovremeno sebe lično kao Srbe ili Hrvate) vide i danas osnov svoje intenzivne komunikacije.

Kao i svaka druga međuljudska komunikacija, ni ova nije osobena po svojoj osnovnoj strukturi (profesionalna, kulturna, personalna…), ali je ipak intenzivnija i sadržajnija od one koja bi postojala između jednog Hrvata i Indijca ili između jednog Srbina i Bolivijca.

I to nije samo posledica geografije ili jezičkog razumevanja. Uzmemo li kao drugu stranu u komunikacijskom paru Mađara ili Rumuna, koji žive u neposrednom susedstvu Hrvata i Srba, opet će se nedvosmisleno pokazati da su u svojoj ukupnosti srpsko-hrvatski odnosi daleko sadržajniji od, primera radi, hrvatsko-mađarskih ili srpsko-rumunskih. Drugim rečima, u delovima i srpskog i hrvatskog društva postoji snažna i sadržajna komunikacija, postoji saradnja, postoje lična i profesionalna prijateljstva, koja nisu iz nekog vremena prošlog, već sasvim recentna.

Sve to, ipak, slaba je garancija “dobrosusedskih odnosa”, dok se ozračje (jedva)čekanja budućeg sukoba sistematski podstiče, stvara i održava. I na jednoj i na drugoj strani. U Hrvatskoj postoji snažno što poricanje, što relativizovanje karaktera ustaškog režima i njegovih zločina, uz izbegavanje da se, naročito u kontekstu srpskih žrtava, zločini tog režima kvalifikuju kao genocid.

Šovenske manifestacije u odnosu na Srbe, više od dve decenije posle završetka ratova, svakako nisu deo zvanične politike, ali su ipak više od incidenata i ne nazire se strategija efikasnog suzbijanja takvih manifestacija. Kada je reč o suočavanju sa zločinima, ali i ukupnom politikom vođenom tokom ratova devedesetih godina XX veka, stanje je još kompleksnije. Tim pre što je Hrvatska tada bila u poziciji da se bori za opstanak, pri čemu joj je legitimno pravo na državnost, u granicama u kojima je do tada postojala kao republika u sastavu Jugoslavije, od srpske politike i njene vojne egzekutive u jugoslovenskoj krizi, uključujući i instrumentalizovanu JNA, bilo temeljno osporeno.

U Srbiji, sa druge strane, postoji nečasna spremnost da se tragedija srpskog naroda u Drugom svetskom ratu na prostoru NDH ideološko-politički angažuje. Ništa što se preduzima iz Srbije ne nalikuje na istinsku zabrinutost zbog pomenutog osporavanja i relativizovanja ustaških zločina, niti na ozbiljnu nameru da se na promenu takvog stanja utiče na način koji bi bio konstruktivan i asertivan. Naprotiv, kao da se ta loša atmosfera u hrvatskom društvu potpiruje, jer se iz nje želi izvući neka politička korist i u odnosu na savremenu Hrvatsku.

Nesamerljivost u masovnosti između ustaških zločina nad Srbima i četničkih nad Hrvatima koristi se kako bi se ovi drugi jednostavno prećutkivali.

Kada se tome doda i da sve to služi da se i dalje zamagljuje uloga Srbije u ratovima devedesetih, da se istorijski rehabilituju akteri najmračnijih epizoda novije srpske istorije, da se ćuti o logorima koji su postojali i o zločinima koji su se dešavali na teritoriji same Srbije – onda morbidna konstrukcija postaje još upadljivije nečasna. Bilo bi veoma indikativno ispitati na verodostojan način u kolikom procentu se među Srbima smatra da su današnje granice Hrvatske nepravedne i povučene na štetu Srba; koliki procenat Srba veruje da su Hrvati (makar u velikom procentu, možda i u većini) – Srbi koji su primili katoličku veru; kakav stav dominira u Srbiji prema politici koju je Srbija vodila u jugoslovenskoj krizi.

Uvažavajući činjenicu da se u srpsko-hrvatskim odnosima zaista ništa ne može sravniti sa masovnim zločinima ustaškog režima u NDH, ipak je te odnose u poslednjih vek i po obeležilo međusobno uzajmljivanje u krvi i nepravdi i spremnost da se otvorena pitanja rešavaju na bazi odnosa snaga, a ne sporazuma i dogovora.

Međutim, uprkos svim tragičnim ishodima i baš imajući njih u vidu – pomirenje je moguće, potrebno, neophodno. Kao što i unutar jednog nacionalnog ili etničkog korpusa zločinstva u građanskom ratu – a ni to nije strano iskustvu ovog prostora – poprimaju razmere krvavog pira, pa društvo ipak pronađe unutrašnju koheziju, tako je i posle međunacionalnih konfrontacija moguće postići promenu ratobornog etosa. To kao prvi korak zahteva priznanje za žrtve onog drugog, a u ovako kompleksnim slučajevima taj proces podrazumeva i istorijsku perspektivu, a ne samo fiksiranje na jedan istorijski trenutak.

Isključivi fokus na sopstvene žrtve (koje mogu biti nesporne), preuveličavanje broja stradalih, uz istovremeno odricanje bilo kakve odgovornosti (iako je ona evidentna) za patnju “drugog”, vodi negovanju osvetničkih težnji, koje truju samo društvo u kome izrastaju i, po logici stvari, pripremaju neki budući sukob.

Pošto je raskid sa takvom praksom moguć, ali samo po cenu spremnosti da se, uz sopstveno izmenjeno ponašanje, trpeljivo čeka uspostavljanje drugačijeg odnosa i u “konkurentskoj” sredini, važno je shvatiti da takva trpeljivost nije izraz slabosti već odgovorno ulaganje u budućnost.

Ulaganje koje ne trpi folirantska izvinjenja, politiku davanja levom, a uzimanja i levom i desnom rukom, uobraženo i sve udilj deljenje lekcija sa visine samoproklamovane moralne superiornosti, niti očekivanje nekog mehaničkog reciprociteta po principu: “evo ja sam, ‘aj sad ti”.

To ulaganje naročito ne trpi formalističko oročavanje odmerenog i uravnoteženog ponašanja na mesec, pedeset ili sto dana (ako može sto, zašto ne može sto puta po sto dana)? Ako je prihvaćeno (ne nužno i shvaćeno) da su dobrosusedski odnosi istinski interes, da li su pundrave misli i svrab na jeziku od kojih tobože ne može da se uzdrži “pravednički gnev” ovdašnjih nacionalnih dušebrižnika (a zapravo kratkoročno korisna i dugoročno maligna politikantska računica) savladivi tek na sto dana, čijim protekom može da ide dođavola i državni interes i smirivanje napetosti, samo da se učini na volju razobručenim fiksacijama i političkom šićarenju onih džonsonovskih patriota?