Kralj Nikola 1914. oslobodio Budvu i poručio: „CRNOGORSKI BARJAK na budvanskom gradu na sva vremena"

Pročitajte stav Vladimira Jovanovića o spornim bilbordima u Budvi.

Piše: Vladimir Jovanović

Bilbordi koji su se pojavili tu skoro u Budvi, pokrenuli su nešto nalik polemici o tome je li vojska Kraljevine Srbije u jesen 1918. okupirala Budvu? Iz dijela opštinske vlasti, dakle, „priprema se proslava jubileja koji je bio maltene najznačajniji u istoriji Budve“, jer je, navodi se, „taj grad vjekovima bio pod okupacijom još od vremena države Nemanjića, u čijem je sastavu bio, a oslobođen tek 1918. godine”.

Predśednik SO Budva, Đorđije Vujović, koji u biografiji od kvalifikacija navodi da je završio srednju turističku školu, osnovao je Odbor za proslavu stogodišnjice oslobođenja Budve u Prvom svjetskom ratu. Sredinom prošle godine, ispred opštinske vlasti, on je položio vijenac na obilježje poginulim četnicima u Lastvi Grbaljskoj. Rekao je prilikom jedne ranije diskusije o Budvi u 1918-oj: „Nova srpska demokratija je ponosna na pobjede koje je srpska vojska izvojevala u slavnim bitkama u Prvom svjetskom ratu, i malo koji narod se može pohvaliti takvim istorijskim vrijednostima, a naročito smo ponosni što je jedna takva armija oslobodila i naš grad”.

Slična tumačenja o istoriji sugeriše i Marko Carević, po profesiji građevinski preduzimač, koji bi najesen, shodno dogovoru opštinske koalicione većine, trebalo da postane gradonačelnik. Još prošle godine, on je smatrao da bi „Boka Kotorska trebalo da dobije autonomiju”. Sada, povodom stogodišnjice „oslobođenja 1918” Budve, kaže „da je namjera Odbora da sabira, da okuplja i da SLAVI VELIKI JUBILEJ”…

Prije nego su kao dio savezničkih okupacionih trupa ovđe prosto umarširali, Srbi se 1918., međutim, nijesu borili: ni za „oslobođenje” Budve, uostalom, niti cjelokupne Kraljevine Crne Gore. Nikakva bitka za oslobođenje Budve 1918. nije vođena, dok je dio teritorije Crne Gore zaista oružano oslobođen, ali je to djelo ustanika Crnogoraca – komita… Uostalom, uporedimo, ukratko, istoriografske činjenice: ko je tokom minulih vijekova zaista oslobađao Budvu?

Još od Dukljanske države, čija je nasljednica savremena Crna Gora, Budva je njen dio. „I pored opadanja moći od početka 12. vijeka, Dukljanska država zadržala je u svom opsegu nekoliko gradova… a BUDVA SE UVIJEK NALAZILA U NJENOM SKLOPU” („Istorija Crne Gore: Od najstarijih vremena do kraja XII vijeka”, Titograd, 1967, str. 410).

Budva se pominje u „Ljetopisu popa Dukljanina”. Bodin – budući najmoćniji dukljanski kralj – po bjekstvu iz vizantijskoga zarobljeništva, vraća se u otadžbinu i dobija na upravu župu Grbalj sa Budvom.

Nakon perioda pod Nemanjićima, Budva je opet vraćena matici, sada Zetskoj državi. Balšićima je „Budva služila i kao centar trgovine solju; oko 1380. Balšići imaju 30-ak solnih polja, od kojih su se neka nalazila u okolini Budve”(Miroslav Luketić, „Budva, Sv. Stefan, Petrovac”, 1966, str. 55).

Balšići su Budvom gospodarili do 1392, a „kasnije je Budva priznavala vlast Crnojevića” („Istorijski časopis”, knj. 35, Beograd 1988, str. 36). Tumači, dakle, srpska istoriografija da „1435. godine MLETCI USTUPIŠE BUDVU [SRPSKOME] DESPOT ĐURĐU [BRANKOVIĆU], ali, kad Stefan Crnojević napade Budvu i njen predeo opustoši, a DESPOT ĐURAĐ BUDVU NE ODBRANI OD VOJVODE STEFANA, BUDVANCI U TESKOBI ZAMOLIŠE MLETKE DA IM PREDADU SVOJ GRAD; Mletci ovu molbu Budvanaca primiše i mletački ‘provisores in Albania’, 1. avgusta 1442, primiše Budvance za mletačke ‘subditos et fibelissimos’ (‘potčinjene i odane’); ali, Stefan Crnojević ne povrati Budvancima zauzetu teritoriju“ (Kosta Kostić, „Trgovinski centri i drumovi po srpskoj zemlji u srednjem i novom veku”, 1899, str. 261).

Od tada počinje dobrovoljno ropstvo građana Budve pod Mlecima – Venecijanskom republikom. I potraja do 29. juna 1797. godine. Tada Petra I Petrovića Njegoša, mitropolita i poglavara Crne Gore, svetitelja, „Budvani pozovu i zamole ga da zauzme Budvu”.

Ali, nakon što Vladika uđe sa svojim Crnogorcima u Budvu, „budvanski glavari predadoše Vladici ovaj dokument: ‘Budva od davnih vremena bila je potčinjena aristokratskoj mletačkoj vladi, kojoj se DRAGOVOLJNO PREDALA, i pored sviju raznih i tužnih promjena ratnih, ostala je svagda vjerna; sad, kad je njen vladatelj odrekao se aristokratske vlasti, GRAD BUDVA SA SVOJIM OKOLINAMA NA DANAŠNJI DAN SVEČANO, SVOJEVOLJNO I DRAGOVOLJNO PREDAJUĆI SE, PREDAJE SE NJEGOVOM ĆESARSKOM VELIČANSTVU FRANCU II KRALJU itd. itd od kojega milosti prosi i proseći nada se dobiti one povlastice, koje je i prije uživala’” („Zapisi”, Cetinje, 1940, str. 206-207).

Umjesto Austrijanaca, međutim, Budvu okupiraše Francuzi. Pa vladika Petar, 10. septembra 1813. i drugi put oslobađa Budvane. „Oružani sastav kojim je vladika raspolagao prije prelaska crnogorsko­francuske granične linije iznosio je oko 7.000 ratnika, raspoređenih u dva odreda. Onim koji je imao zadatak da krene u pravcu Budve, u jačini od 4.000 ljudi, lično je komandovao, dok su drugim od 3.000 komandovali zajedno guvernadur Vuko Radonjić i vladičin brat Savo Markov Petrović. Drugi odred trebalo je da izvrši udar na tvrđavu Trojicu”. Po oslobođenju Budve, „Vladika je iz svog Glavnog stana u Budvi, poslao proglas ‘slovenskim narodima’ kotorske, dubrovačke i dalmatinske provincije, s pozivom da ustanu na oružje” (Branko Pavićević, „Istorija Crne Gore: Sazdanje crnogorske nacionalne države: 1796-1878”, knj. 4, Podgorica, 2005).

„Osvojenje Budve i Troice (1813. godine)” je pjesma objavljena u „Guslama crnogorskim”, zbirci štampanoj 1872. u Beogradu. Priređivač je Filip Radičević, protođakon, sekretar autokefalne Mitropolije crnogorske – Crnogorske pravolavne crkve, docnije i njezina Svetoga Sinoda. Tu Vladika „sitnu knjigu piše”:

„A ja idem sa Cetinja ravna,
Put Mahina i bijele Budve,
I sa sobom vodim Crnogorce”…

Kad „Crnogorci grada osvojiše” – tj. oslobodiše Budvu i druga područja Boke kotorske, 29. oktobra 1813. na skupštini održanoj u Dobroti kod Kotora, u kući Vasa Lukina Ivanovića, „prožete patriotizmom i istim ośećajem vjere i časti”, proglašeno je njihovo ujedinjenje sa Crnom Gorom. No, odlukom 1814. velikih sila – nota bene, uključujući i Rusiju – Boka kotorska i Budva pripašće Austriji…

To nas dovodi do događaja tačno stotinu godina kasnije. Crnogorci treći put u novijoj istoriji naoružani kreću na Budvu. Crnogorska kraljevska vojska, njen Lovćenski odred, nezadrživo juriša 3. avgusta 1914. i oslobođa ovaj grad.

Bitka za Budvu počela je u 9,15 sati i potrajala 40-ak minuta. Sa mora su Crnogorcima sadjejstvovali brodovi savezničkih država, Francuske, kao i Velike Britanije. Kod Kastel Lastve (savremeni Petrovac) potopili su austrijsku oklopnjaču. Prethodno, austrijski bodovi su danima teško bombardovali Bar, te crnogorske položaje poviše Budve.

Nad Budvom, sa bedema, uz zvona i pravoslavne i katoličke crkve, zavijorio se oko podneva 3. avgusta 1914. crnogorski državni barjak – dvoglavi orao sa inicijalima kralja Nikole I Petrovića Njegoša (H.I.).

Od tada, BUDVA JE OPET INTEGRISANA U KRALJEVINU CRNU GORU. Identično varošima Cetinje, Podgorica, Nikšić, Kolašin – Budva postaje administrativno śedište Oblasne uprave. Za oblasnoga upravitelja postavljen je Đuro Zenović, prvak Paštrovića, a za predśednika opštine budvanske Lazar Srzentić.

Đuro Zenović telegrafiše 3. avgusta 1914, kako kaže „KRALJU OSLOBODIOCU” – Nikoli I Petroviću: „Na drevni grad Vaših predaka, uz svečanu manifestaciju i brujanje zvona obiju hrišćanskih crkava, podignuta je Vaša zastava”.

„Najprijatnije sam ganut, kad primih Vaš telegram, kojim Mi javiste preradosnu vijest, da se BARJAK CRNE GORE zalepršao na drevnom budvanskom gradu Mojih predaka”, odgovorio je 4. avgusta 1914. kralj Nikola, te dodao: „Neka bi CRNOGORSKI BARJAK na budvanskom gradu na sva vremena bio simvol jedinstva i ljubavi Crne Gore i Boke i vjesnik srećnijeg života našega plemena na obalama Sinjeg Mora”.

Od tada, „Štab Crnogorske vojske za ovaj sektor nalazio se u Budvi”, a „veliki broj dobrovoljaca iz ovoga kraja” mobilisan je ili se dobrovoljno javio „u Crnogorsku vojsku i ratovao zajedno sa njom” (M. Luketić, str. 99).

U Budvi se, kasnije, pojavila odnekud i jedna grupica Srba, navodno „dobrovoljaca” – sa šajkačama. Prema dr Novici Rakočeviću: „Njih nekoliko stiglo je u Budvu; došlo je do incidenta između njih i jednog poručnika iz Štaba Lovćenskog odreda koji je maltretirao jednog dobrovoljca; o ovom nemilom događaju obaviještena je srpska misija na Cetinju pa je ona tražila zadovoljenje od crnogorske vlade”. Član te srpske misije, pukovnik Nešić, „došao je u Budvu”, a „izgleda da je uzrok maltretiranju ovih dobrovoljaca bio u tome što su svi oni bili u uniformama srpskih vojnika i nosili su šajkače”, tj. „trebalo je ŠAJKAČE SILOM ZBACITI” („Crna Gora u prvom svjetskom ratu: 1914-1918”, Cetinje, 1965, str. 91)…

Budva je, do pred kraj 1915., de facto, administrativna teritorija Kraljevine Crne Gore, saveznice pobjedničkih sila u Prvome svjetskome ratu. Predstavnika crnogorske države u Budvi – Zenovića i Srzentića, kao i petoricu drugih Budvana, crnogorskih patriota: Sava Anđusa, Krsta Vukovića, Marka Kaloštra, Nika Pavlovića i Mila Mitrovića – Austrijanci su strijeljali na Španjoli u Herceg-Novome.

Za oblasnoga upravitelja Kraljevine Crne Gore u Budvi, austrijska presuda na smrt (prema „Istorijskim zapisima”, br. 3, 1962, str. 556) doslovno glasi:

„ĐURO ZENOVIĆ pok. Save, rođen 1842. (Krstac), osuđen NA SMRT OD STRANE PRIJEKOG SUDA, ŠTO JE BIO GUVERNER U BUDVI ZA VRIJEME OKUPACIJE CRNOGORSKE”.