Dan pobjede nad fašizmom i slavljenje genocida

Piše: Milivoj Bešlin

Ne rehabilituje vladajući nacionalizam četnike zbog istorijske pravde ili istine, kako tvrde, ne čak ni zbog samih četnika i njihovog komandanta, već prevashodno zbog toga da bi njihova ideologija nastavila da živi. Jer kada Draža Mihailović u Instrukciji svojim komandantima (majoru) Đorđu Lašiću i (kapetanu) Pavlu Đurišiću (20. decembar 1941), piše: “stvoriti Veliku Srbiju” ... “čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata” ... “čišćenje Sandžaka od muslimanskog življa i Bosne od muslimanskog i hrvatskog življa”, itd. teško da ima nekoga ko ne prepoznaje neprekinuti idejni kontiniutet izražen kroz nepromenjene ciljeve te ideologije do ratova devedesetih godina 20. veka. I dok je vođstvo četničkog pokreta Hrvatima obećavalo kaznu zbog genocida prema Srbima u NDH, Bošnjake je trebalo potpuno iskoreniti.
Dan pobede nad fašizmom najpogrešniji je mogući datum da se ovenča slavom politika (i praksa) koja je u svemu bila suprotstavljena idejama antifašizma. Deveti maj, Dan pobede nad fašizmom, zvanična Srbija je 2018. obeležila polaganjem venaca na spomenik poraženom. Danima je trajala nedoumica da li su predstavnici Vojske Srbije otišli na Ravnu Goru i položili cveće na spomenik Draži Mihailoviću koji je rat završio kao kolaboracionista, na strani suprotnoj od one, antifašističke, koja je pobedila tog 9. maja 1945. godine.

Posle višednevne kontroverze potvrđeno je da je načelnik Generalštaba, Ljubiša Diković, dao nalog za polaganje venaca. Podrazumevala se i dozvola ministra za provociranje regiona, Aleksandra Vulina. Time se Srbija i zvanično odrekla svoga antifašizma u čemu nesumnjivo ima i zemaljske i nebeske pravde. Proslavljeni jugoslovenski antifašizam i planetarno priznata pobeda jugoslovenskih partizana pripadali su Titovoj Jugoslaviji koja je iz te pobede i nastala. A današnje postjugoslovenske državice, sa retkim izuzecima, utemeljene su na nacionalističkim antagonizmima i veoma je smisleno da komemoriraju i slave svoje kolaboracionističke pretke-nacionaliste.

Četnička simbolika

Ipak, šta za današnju Srbiju znači slavljenje Draže Mihailovića i četničkog pokreta?! Nije tu reč o veličanju kolaboracije ili izdaje zemlje. Vezanost današnje dominantne Srbije za četničku simboliku je prevashodno odnos prema idejama velike Srbije, etničkog razgraničenja i čišćenja nesrpskih naroda i donekle antikomunizma. Sve tri karakteristike spadaju među konstitutivne za nacionalističku ideologiju kao ključnu legitimacijsku osnovu srpske politike poslednje, bezmalo, tri decenije. I dok je rehabilitacija Milana Nedića naišla na osudu značajnih delova srpskog društva i čami zaglavljena u nekoj fioci “nezavisnog” pravosuđa, rehabilitacija Draže Mihailovića je doživela masovno odobravanje.

Ima u tome nekakvog sistema. Iako su njih dvojica sarađivali u toku rata, iako je Mihailović “legalizovao” deo svojih trupa kako bi dobijale platu od Nedićeve “vlade”, iako su rat završili u istom stroju i kao deo istih formacija u borbi protiv partizana, među njima su postojale i razlike. Nezavisno od toga što je Mihailović Nemcima još 11. novembra 1941. na razgovorima u selu Divci rekao da “ne može nastupiti otvoreno kao Nedić”, njegova kolaboracija je nesporna. Ipak, ključna razlika između njih je u percepciji neprijatelja. Obojici je primarni neprijatelj Narodnooslobodilački pokret pod vođstvom Tita i KPJ. Ali su obojica imali i svoje specifične neprijatelje, čija “pitanja“ i “konačna rešenja” je valjalo ostvariti. Tako je Milan Nedić kao svoj priotitet imao istrebljenje Jevreja i kao trijumfalni uspeh svoje kampanje Holokausta, već tokom 1942. proglasio Beograd očišćenim od jevrejskog stanovništva.

S druge strane, Draža Mihailović je kao predmet svog napora u cilju “konačnog rešenja” video Muslimane. Zbog toga ne bi trebalo imati iluziju, ne rehabilituje vladajući nacionalizam četnike zbog istorijske pravde ili istine, kako tvrde, ne čak ni zbog samih četnika i njihovog komandanta, već prevashodno zbog toga da bi njihova ideologija nastavila da živi. Jer kada Draža Mihailović u Instrukciji svojim komandantima (majoru) Đorđu Lašiću i (kapetanu) Pavlu Đurišiću (20. decembar 1941), piše: “stvoriti Veliku Srbiju” ... “čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata” ... “čišćenje Sandžaka od muslimanskog življa i Bosne od muslimanskog i hrvatskog življa”, itd. teško da ima nekoga ko ne prepoznaje neprekinuti idejni kontiniutet izražen kroz nepromenjene ciljeve te ideologije do ratova devedesetih godina 20. veka. I dok je vođstvo četničkog pokreta Hrvatima obećavalo kaznu zbog genocida prema Srbima u NDH, Bošnjake je trebalo potpuno iskoreniti.

Iako se srpska revizionistička istoriografija (bezuspešno) trudila da dokaže da je Dražina Instrukcija posleratni falsifikat, mnoštvo izveštaja sa terena su dokaz da se takva politika sprovodila u praksi. Primera radi: “...Operacije u srezu Belopoljskom otpočele su juče 5. ovog meseca u 12 časova i to prvo kod Rade Korde. Sve se izvodi tačno po planu. Rade je juče spalio 15 kuća, ubio 10 muslimana i 5 je sagorelo u kućama. Izvesna sela koja su uporište muslimana moraju se spaliti i to sam naredio...” (Iz izveštaja Pavla Đurišića Draži Mihailoviću, 6.1.1943.)

“Akcija na desnoj obali Lima u srezu Bjelopoljskom završena je. Ista je izvedena tačno po utvrđenom planu. Rezultat ove borbe je: Potpuno su uništena sledeća muslimanska sela... (navedena imena sela – prim. aut) Ukupno 33 sela. Žrtve: Muslimana boraca oko 400, žena i dece oko 1.000. Naše žrtve: 14 mrtvih i 26 ranjenih od kojih 3 žene. Do ovolikog broja naših žrtava došlo je ne usled nepravilnog vođenja od strane starešina, već očiglednog nečuvanja samih vojnika i njihovih herojskih juriša na muslimane, koji su bili zatvoreni u svojim kućama.” (Iz izveštaja Pavla Đurišića Draži Mihailoviću, 10.1.1943.)

Dakle, ako je Holokaust i Milana Nedića neprijatno rehabilitovati, posebno zbog međunarodnog konteksta, slaviti četničkog vođu koji je imao nesumnjivo genocidne namere prema bošnjačkom stanovništvu, nije poseban crimen, kako se čini. Uostalom i ratni komandanti iz devedesetih godina 20. veka su za veliki deo srpskog društva, ako ne heroji, svakako vrlo daleko od zločinaca. U tom kontekstu, venci na sposmenik Draži su venci za preživljavanje ideje velike i etnički čiste države.

Brisanje iz pamćenja

Kako je srpska nacija, sinhrono sa državom, nastajala u otporu i u ratovima protiv Osmanskog carstva, jaki antiislamski i antiosmanski, kasnije antiturski resantimani postali su sastavni deo i temelj kako srpskog identiteta, tako i nacionalističke ideologije. Ove pojave manifestuju se kada je u pitanju, kako interpretacija osmanske vladavine Balkanom, tako i čitav negatorski odnos prema viševekovnom nasleđu Imperije, prema kojoj je preduzet sistematski damnatio memoriae (brisanje iz pamćenja).

Kroz decenije istoriografija, ali i druge društvene nauke i posebno književnost, konstruisali su sliku o Osmanskom carstvu kao svojevrsnoj “Imperiji zla” i o “Imaginarnom Turčinu” kao prototipu drugosti, koja ne govori samo o nasleđu prošlih vremena već se putem te konstruisane predstave decenijama stvarala slika o vlastitoj naciji. Rečju, slika “Turčina” u srpskoj kulturi sećanja je bila, ali je i dalje, jedan od konstitutivnih elemenata kreiranja i homogenizacije nacionalnog identiteta.

Svemu tome bi trebalo dodati i da su rezultati i interpretacija kritičke istoriografije često ostajali u senci jakih i žilavih stereotipa ukorenjenih u društvenoj svesti vekovima. Prve impresije i početak građenja slike o Osmanlijama dolazi još pre osvajanja srednjovekovne Srbije, kada se u srpskim, ali i drugim balkanskim i evropskim izvorima pominje “strah od Turaka”. Stereotipima, hiperbolama, metaforama i raznim drugim preterivanjima građena je slika “strašnog Turčina”, koje se srpska kultura i istoriografija nisu oslobodile sve do savremenosti, kada se kreira fantazam o pretećem neoosmanizmu. Takođe, u udžbenicima slika osmanskog vremena se mnogo više poklapa sa interpretacijama ukorenjenim u mitotvoračkoj svesti, nego u dostignućima kritičke istoriografije. Tako u ovdašnjim udžbenicima, preko kojih najveći broj učenika stiče prva znanja, nauka ustupa mesto ideologiji nacionalizma, jer se racionalno-kritički diskurs ne uklapa u jednostranu i stereotipnu predstavu koja je o čitavom osmanskom periodu kreirana.

Konstituisanje balkanskih nacionalnih država (Srbija, Grčka, Bugarska) u procesu raspada Osmanskog carstva počivalo je na projekciji “strašnog Turčina” kao vekovnog neprijatelja i shodno tome došlo je do masovnog etničkog čišćenja muslimanske populacije (pre svega Turaka, Albanaca i Bošnjaka) na Balkanu. Takođe, došlo je i do međusobnog sukobljavanja zbog pretenzija na iste teritorije (Prvi i Drugi balkanski rat). Stvaranje Jugoslavije (1918) na ruševinama osmanskog i austrougarskog carstva, istorijski gledano, poslužilo je kao okvir za emacipaciju.

Velikodržavni koncept

Srpsko-bošnjački odnosi su popravljeni, posebno 30-ih godina, jer je moćni jugoslovenski predsednik Vlade, Milan Stojadinović, uzimao muslimanske političare pod svoje okrilje, kako bi lakše postigao cilj – izolaciju Hrvata. Nakon sloma Kraljevine Jugoslavije, jedan od ciljeva srpskog nacionalizma oličenog u četnicima Draže Mihailovića, bilo je totalno istrebljenje muslimanskog stanovništva sa teritorija koje su ulazile u projektovani velikodržavni koncept. Rat je bio poželjan kontekst za konačan obračun sa Bošnjacima, kao što je rečeno.

Tek je druga Jugoslavija postala okvir za stvarnu emancipaciju svih jugoslovenskih naroda kao i definisanje granica republika-država. Iako su Muslimani priznati tek 1971. a ni tada kao konstitutivni narod Jugoslavije, već od perioda NOB-a (1941-1945) su nezvanično priznati kao nacija i to jedna od tri konstitutivne za federalnu državu Bosnu i Hercegovinu, čija je državnost obnovljena tokom rata (1943-1944). U vreme brutalnog raspada druge Jugoslavije srpska nacionalistička elita oživljava sve stereotipe o “strašnom Turčinu”, kao “vekovnom neprijatelju”, ali i prototipu drugosti, koji se koriste u kampanji dehumanizacije čitavog muslimanskog (bošnjačkog) stanovništva čiji je epilog bio genocid u Bosni i Hercegovini (1992–1995).

Iako je predsednik Srbije više puta pominjao potrebu srpsko-bošnjačkog dijaloga i istorijskog pomirenja, uporna heroizacija Ratka Mladića u beogradskim provladinim medijima, kao i venci na spomenik Draži Mihailoviću govore da se dobre namere veoma razlikuju od destruktivne i već proživljene istorijske prakse.