Ka vaseljenskome priznanju obnovljene Crnogorske pravoslavne crkve („Kvasac istine metnuti u tijesto istorije”)

Piše: Vladimir Jovanović

Sinaksa – sastanak svih arhijereja Carigradske patrijaršije (tj. arhijerejski sabor) – otpočeo je juče na Fanaru, dijelu Istanbula đe je śedište Patrijaršije. Posljednji put Sinaksa se sastala 2015. kada su razmatrana veoma krupna pitanja pripreme svepravoslavnoga sabora na Kritu. … Nije zvanično saopšteno što su teme ove Sinakse. Prema informacijama s kojima raspolažem, danas i śutra (2-3. septembar) na Sinaksi razmotriće, po redosljedu, ova pitanja:

– Autokefalija, pravo Carigradske patrijaršije da daruje tomos o autokefalnosti nekoj crkvi, teorijske i istorijske studije kanonskoga prava;

– Žalbe (apelacije) Carigradskoj patrijaršiji, osnovanost da ih Patrijaršija prihvati i da donosi odluke o njima (budući sebe smatra najvišim apelacionim sudom, izuzimajući vaseljenske sabore, radi se o pravu Patrijaršije Carigrada da razmotri žalbe onih klirika koji se ne nalaze u njezinoj jerarhiji a osporavaju presude protiv njih u nekoj pomjesnoj crkvi);

– Informacija o dijalogu o autokefaliji sa pomjesnim crkavama, tj. predočavanje rezultata o radu delegacije (komisije) Carigradske patrijaršije koja je u periodu maj–avgust o.g. obilazila pomjesne crkve i upoznala ih sa odlukom Carigrada da odobri tomos o autokefaliji Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi;

– Crkveni problem Ukrajine: riječ je o čitavome nizu pitanja istorijskoga karaktera, ali i prezentnosti;

– Pitanja u vezi sa Ohridskom arhiepiskopijom (Makedonskom crkvom), koja, poput Ukrajinske crkve, traži priznavanje autokefalnosti, te pitanje jerarhije Makedonske crkve, koje je sa tih zvanja "svrgnula" Srpska patrijaršija.

Preostalo, još tri "tačke" – koje će biti na Sinaksi – tiču se bogoslovskih i organizacionih pitanja Carigrada i za nas su, uslovno rečeno, „od manjega značaja”.

Ukoliko su tačne moje informacije o sadržaju predočenih pet tačaka na dnevnome redu Sinakse, što bi to moglo značiti?

U prvome redu, dodatnu potvrdu da se produbljuje „igra prijestola” Carigrada i Moskve. Ne samo de iure, simbolički, nego i de facto, Carigrad nameće sebe kao neupitni centar Pravoslavlja. Radi se o preokretu istorijskih razmjera! Nije fraza. O detaljima izvještavao sam kroz najširi spektar relevantnih izvora, proteklih nešto više od mjesec dana.

Moskovska patrijaršija, dakle, ignorišući raskol u Ukrajini, a raskol traje preko 25 godina, upropastila je tamo svoj autoritet. U Ukrajini žive slovenska braća, ali će sada o tomošnjem raskolu arbitrirati Grci sa Fanara. Slično je u Makedoniji. Od 1967. i Beogradska patrijaršija pokušava zaobići realnost, tj. da je u Makedoniji proglašena, makar kanonski nesavršena, ali ipak – autokefalnost.

Sada pojedini ruski analitičari u prosvijetljenju naknadne pameti tvrde da je Moskva pogriješila u izboru strategije još 1991, kada je Ukrajina postala nezavisna: Moskva je tada trebalo da prizna autokefaliju Ukrajinskoj crkvi – čime bi, zapravo, učvrstila svoje veze sa Ukrajincima, ostavljajući za sebe izuzetno važnu ulogu majke-Crkve. Umjesto Moskve, to će sada biti Carigrad. Slično bi se u neposrednoj budućnosti moglo zaključivati i u Beogradu. Makedonija je 1992. postala nezavisna i prigovori tipa da „u jednoj državi može postojati samo jedna autokefalna crkva”, samim tim iščezli su. Drugih valjanijih prigovora nije ni bilo.

Dvije slovenske nacije, ukrajinska i makedonska, tj. njihove jerarhije, pravdu su, dakle, umjesto kod ruske i srpske braće, potražili kod Grka. Carigradska patrijaršija ih svakako neće tretirati ili pretvoriti u Grke, tj. u Ruse ili Srbe, što su u osnovi glavni (zaludni) ciljevi djelatnosti Moskovske patrijaršije u Ukrajini, a Beogradske patrijaršije u Makedoniji.

Iz obilja izjava i aktivnosti o kojima smo posljednjih neđelja informisali, kao i iz dnevnoga reda Sinakse, jasno je da će i Ukrajinci i Makedonci, prema kojima su se Moskovska i Beogradska patrijaršija odnosile kao zle maćehe, pronaći, prije ili kasnije, topli kutak autokefalije darovane od carigradske majke-Crkve.

Kijevska mitropolija je do 1686. bila u jurisdikciji Carigradske patrijaršije, a eparhije u Makedoniji su de facto do 1913, a de iure do 1922. takođe sastavni dio Carigradske patrijaršije. Kijevsku mitropoliju, koja se nalazila u tadašnjoj ruskoj državi – Moskoviji, pomenute godine Carigrad je samo predao prvojerarhu Moskve (Moskovskoj patrijaršiji) na upravljanje, ali ne i na neopozivu jurisdikciju.

Na neki način, isto je i sa tomosom iz 1922. koji je Carigrad izdao novoustrojenoj Patrijaršiji u Beogradu. Tomos se odnosi na odobrenje da se eparhije Carigrada u Makedoniji pripoje Srpskoj crkvi. Kanonski razlog naveden 1922. u tomosu je jedan jedini – eparhije u (savremenoj) Makedoniji nijesu više teritorija Turske carevine, već su u novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca, alias, Jugoslaviji.

Ali, kakva je sada situacija? Kijev, odnosno Ukrajina, nije Moskovija, tj. nije teritorijalni dio sukcesorki – Ruske carevine, SSSR-a, Ruske Federacije. Ni Makedonija nije u Kraljevini SHS, niti je teritorijalni dio sukcesorski – Kraljevine Jugoslavije, DF Jugoslavije, FNR Jugoslavije, SFR Jugoslavije, SR Jugoslavije, Državne zajednice Srbija i Crna Gora, Republike Srbije.

Carigrad će, nema sumnje, kao i 1686. i 1922. primijeniti identično kanonsko pravilo u Ukrajini i Makedoniji, samo sa obrnutim posljedicama – sada lošim po Ruse i Srbe. To je dio 17. kanona IV Vaseljenskoga sabora:

„Ako je carskom vlašću osnovan novi grad, ili se unaprijed osnuje, u tome slučaju PODJELA CRKVENIH OBLASTI NEKA SLIJEDI GRAĐANSKOME I DRŽAVNOME PORETKU”.

Đe je u svemu tome Crna Gora i njena istorijska Crkva? Suprotno široko prisutnim ubjeđenjima, tomos Carigrada iz 1922. za Srpsku crkvu nije izdat radi „ukidanja” Crnogorske pravoslavne crkve, niti je to prerogativ Carigradske patrijaršije, niti se, uostalom, neka crkva i može „ukinuti”.

Još manje stoji tvrdnja, zapravo potpuna je neistina, da je tomosom iz 1922. Carigrad priznao „obnavljanje Pećke patrijaršije”. Nikakva „Pećka patrijaršija” ne pominje se u tome tomosu – to može svako provjeriti.

Naprotiv, što se Carigrada tiče, Pećka patrijaršija je 1766. napismeno predata vječnome prokletstvu! Janko Šafarik je dostavljajući Beogradu 1850-ih, nakon arhivskih istraživanja u Istanbulu, izvještaj o tome i sam bio užasnut. Ali, činjenice su – činjenice. Za Carigrad, Pećka patrijaršija je nepomenik. Opravdano ili ne, može se diskutovati. A, upravo zbog Carigrada, do danas, Srbi nijesu u Peći smjeli oformiti niti središte eparhije, a kamoli središte svoje Crkve. Ovogodišnji pokušaj sa prijedlogom novoga ustava i imenom „Srpska pravoslavna crkva – PEĆKA PATRIJARŠIJA” za Carigrad je beznačajan: nikada Carigrad neće tako imenovati SPC, kao što, uostalom, ni patrijarh srpski nikada za Carigrad neće biti „Njegova Svetost”, nego samo – „Njegovo Blaženstvo”...

Za sve to postoje razlozi, koje Fanar ne zaboravlja, no vratimo se temi. Dakle, sama riječ „tomos” (τόμος) na grčkome doslovno znači – rezati, dijeliti. Carigrad je 1922. svojim tomosom „odrezao” od sebe eparhije u Makedoniji, predao ih Srbima na upravu, ispostaviće se „privremeno” – makar na stotinu godina.

A Crkva u Crnoj Gori? Fanar nad njom nije imao nikakve nadležnosti. Prije 1918. sa katedrom na Cetinju komunicira kao sa središtem sestrinske autokefalne Crkve. Imamo kanonska pisma patrijarha carigradskih Joakima III i Joakima IV u kojima se obraćaju mitropolitu crnogorskome izričito kao predstojatelju autokefalne Crkve.

Komunikacija je dvostrana i učestalija nakon što 1878. i Turska carevina službeno prizna nezavisnost Crne Gore. Visokopreosvećeni Mitrofan 19. oktobra 1885. obavještava vlastoručnim arhipastirskim pismom patrijarha carigradskoga da je preuzeo „Svetu katedru Mitropolije autokefalne Crkve u Bogoštićenome Knjaževstvu Crnogorskome”. Još ranije, Grk, arhijerej iz carigradske jurisdikcije, 1831. u Manastiru Kom, obavljajući kanonsku uslugu, zamonašiće i rukopoložiti za prezvitera Petra II Petrovića-Njegoša. Najvažnije, 1855. godine AUTOKEFALNA CRNOGORSKA MITROPOLIJA upisana je u Nomokanon (krmčiju) Carigradske patrijaršije i cijele Vaseljene. Tu doslovno piše: AUTOKEFALNA MITROPOLIJA CRNOGORSKA, 9-ta po rangu u Vaseljeni, etc.

U vezi Crkve Crne Gore, dakle, tomos Carigrada iz 1922. samo konstatuje da su „u granicama ujedinjenoga Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca ušle i AUTOKEFALNE pravoslavne crkve: Karlovačka i CRNOGORSKA”, te da „priznaje proglašeno jedinstvo AUTOKEFALNIH CRKAVA: Srpske, CRNOGORSKE i Karlovačke”.

Može li sada, pošto je uzeo u postupak prilike u Makedoniji, Carigrad biti voljan pogledati na mapu još samo malo zapadnije i otkriti da Crna Gora nije više dio „ujedinjenoga Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca” niti njezinih sukcesorki?

Reklo bi se da se ništa neće desiti samo od sebe: potrebno je, za početak, temeljno pripremiti dokumentaciju i klasifikovati provjerljive činjenice da bi se o istorijskome i kanonskome statusu autokefalne Crkve u Crnoj Gori informisao Carigrad. Dakle, da parafraziram jednoga mudroga arhijereja: „Kvasac istine metnuti u tijesto istorije!”

Razlozi za priznavanje obnovljene autokefalnosti, liše ovih, moraju sadržavati i druge činjenice i biti izraz operativnosti i efektivnosti državne diplomatije. Dostizanje priznanja autokefalije za Crkvu je za Crnu Goru nesrazmjerno začajnije od prijema juče u NATO ili u perspektivi u Evropsku uniju.

Opet, autokefalija ne može biti sama sebi cilj, niti je to krajnja misija Crkve među jednim narodom, pa ni Crnogorske crkve među pravoslavnim Crnogorcima; priznata autokefalija Crkve je za Crnu Goru ne samo obnova tradicije pravoslavnih praotaca i prađedova, nego i administrativni okvir za istinsku soteriološku misiju u Crnoj Gori, jevanđelsku obnovu, da se spozna Božija riječ – van Crkve nema ne samo spasenja u vječnosti, nego nema ni života u vremenu.

Na drugoj strani, ni Moskovska patrijaršija nije valjano obaviještena o istim pitanjima. Kiril Gundjajev i njegova ominozna desna ruka Ilarion Alfejev nijesu Ruska crkva, niti su svi arhijereji Rusi voljni da, zarad politike i iz vlastitih neznanja istorije jedne male crkve na Balkanu, pristanu na sikofantstvo oltaru neistine. Njih dvojica, dakle, ne mogu vo vijeki vjekov biti ključari zatočene istorijske istine da je Ruska crkva i liturgijski i u sveštenim diptisima priznavala neporecivost autokefalije sestrinskoj Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi.