Može li BRICS da napusti SWIFT – i zbog čega ne?

Šesnaesti samit BRICS zemalja počeo je u utorak u Kazanju, a najavljen je kao prekretnica odnosa u geopolitici i globalnoj ekonomiji. U kontekstu vojne agresije Rusije na Ukrajinu, ovaj trodnevni događaj predstavlja pozornicu za ruskog predsjednika Vladimira Putina i njegove kolege iz Brazila, Indije, Kine i Južne Afrike da istaknu svoju viziju multipolarnog svijeta.

Za Antenu M piše: Ana Nives Radović

Udružene BRICS zemlje, koje svoje ideje promovišu kao interese Globalnog Juga, imaju plan najavljen kao nešto što će okrenuti globalnu ekonomiju naopačke. Da bi bilo razumljivije o čemu je riječ, krenimo od skraćenica u naslovu – onim redom kojim su nastale.

SWIFT (skraćeno od Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication) je globalni sistem koji omogućava sigurnu razmjenu poruka između banaka i finansijskih institucija, a nastao je 1973. u Belgiji. Koristi se u više od 200 zemalja i teritorija za međunarodne transakcije i prenose novca. SWIFT omogućava brzu i bezbjednu komunikaciju među bankama širom svijeta, olakšavajući transfer novca i plaćanja na globalnom nivou.

BRICS je skraćenica od naziva pet zemalja koje čine nadnacionalni savez nastao početkom ovog vijeka, a to su Brazil, Ruska Federacija, Indija, Kina i Južnoafrička Republika. Njima su se početkom ove godine pridružili Egipat, Etiopija, Iran i Ujedinjeni Arapski Emirati. Nastao je kao koalicija zemalja u razvoju koja ima za cilj da poveća svoj globalni ekonomski uticaj i pruži alternativnu perspektivu u međunarodnim forumima kojem su dugo dominirale zapadne sile.

U početku je grupa bila fokusirana na ekonomsku saradnju i razvoj, sa vizijom rješavanja problema kao što su smanjenje siromaštva i održivi razvoj, međutim, vremenom je sve više usvajala politički motivisanu agendu koja naglašava anti-zapadno osjećanje i želju za preoblikovanjem globalnih struktura upravljanja.

Istorijski, članice BRICS-a pokazuju značajnu političku, ekonomsku i kulturnu raznolikost. Rusija i Kina održavaju autoritarne režime, dok su Indija i Brazil zemlje sa različitim stepenima posvećenosti demokratskim normama. Ova raznolikost često stvara tenzije unutar bloka, jer se interesi zemalja članica ponekad sukobljavaju. Ipak, zajednički cilj suprotstavljanja zapadnom uticaju djelovao je kao sila ujedinjenja, omogućavajući bloku da se pozicionira kao održiva alternativa institucijama koje predvode zapadne sile, poput G7 i Međunarodnog monetarnog fonda.

Ekonomske aspiracije

U fokusu Samita u Kazanju je zajednički napor zemalja BRICS-a da uspostave alternativne finansijske sisteme koji smanjuju zavisnost od američkog dolara i institucija kao što je SWIFT. Na ovom cilju posebno insistira Rusija, koja se suočila sa oštrim sankcijama otkako je počela invaziju na Ukrajinu. Promovišući narativ multipolarnog svijeta koji navodno predstavlja interese Globalnog Juga, lideri BRICS-a nastoje da stvore mehanizme koji olakšavaju trgovinu i investicije van zapadom dominiranog ekonomskog okvira.

Ova ambicija nije samo odgovor na sankcije, jer takođe ukazuje na širu geopolitičku strategiju. Ideja tzv. de-dollarizacije dobila je na značaju unutar BRICS-a, podstaknuta vjerovanjem da dominacija američkog dolara predstavlja prijetnju nacionalnom suverenitetu zemalja članica. Lideri BRICS-a tvrde da će skretanje sa dolara omogućiti njihovim zemljama da se zaštite od stranih uplitanja i sankcija.

Međutim, dok lideri BRICS-a promovišu ideju pravednog razvoja i finansijske inkluzije, njihove agende često otkrivaju autoritarne tendencije koje potkopavaju demokratsko upravljanje. Fokus na „multilateralizmu za pravedan globalni razvoj“ koji često pominju u suštini označava pokriće koje prikriva potencijalni pomak ka većoj kontroli države nad ekonomskim sistemima i građanskim slobodama. Na primjer, interes Rusije za stvaranje BRICS sistema plaćanja mogao bi pojačati državnu kontrolu nad finansijskim transakcijama, dodatno ograničavajući individualne slobode.

Unutrašnje podjele

Samit u Kazanju ističe razlike unutar BRICS-a. Dok se Putin trudi da prikaže jedinstveni front protiv Zapada, članice poput Indije i Brazila sve više teže svojim strateškim interesima, koji se često razlikuju od strogo anti-zapadnih narativa. Indija, na primjer, nastavlja da jača bilateralne odnose sa Sjedinjenim Američkim Državama, pokazujući posvećenost demokratskim vrijednostima i zajedničkim interesima koji se ponekad sukobljavaju sa agendom BRICS-a.

Odluka Kazahstana da ne teži članstvu u BRICS-u dodatno naglašava neodlučnost mnogih zemalja da se u potpunosti usklade sa ruskim ambicijama. Predsjednik Kasim-Žomart Tokajev je iznio preferenciju svoje zemlje za multilateralno angažovanje kroz Ujedinjene nacije, umjesto da se obaveže na savez koji se percipira kao sve autoritarniji i neprijateljski prema demokratskim normama. Takođe, odluka predsjednika Srbije Aleksandra Vučića da ipak ne ode na samit BRICS-a, donešena gotovo u posljednjem trenutku, uprkos nerijetko prisutnoj antizapadnoj retorici u toj zemlji, još jedan je pokazatelj da ovaj savez zemalja ipak nije dovoljno obećavajuća alternativa.

Slični stavovi pojavili su se i iz drugih zemalja u Centralnoj Aziji i Južnom Kavkazu, koje ostaju oprezne prema prekomjernom angažovanju u BRICS-u usljed povećane agresije Rusije. Unutrašnji nesporazumi unutar BRICS-a otežavaju njegovu sposobnost da se predstavi kao kredibilna alternativa institucijama koje predvode zapadne sile. Osnovni principi bloka, kao što su uzajamno poštovanje i ekonomska saradnja, često su zasijenjeni divergentnim političkim ideologijama i prioritetima njegovih članica, pa ovaj nedostatak kohezije prijeti efikasnosti BRICS-a kao održivoj alternativi globalnom upravljanju, posebno u rješavanju hitnih pitanja poput klimatskih promjena, globalne trgovine i ekonomske nejednakosti.

Ideja zajedničke valute

Jedan od najambicioznijih predloga koje BRICS razmatra je uspostavljanje zajedničke valute BRICS-a kako bi se olakšala trgovina među zemljama članicama. Iako ambicija zajedničke valute može da djeluje kao nešto ekonomski promišljeno, stvarnost je ispunjena složenošću koja prevazilazi same transakcije valutom. Prije svega, izvodljivost zajedničke valute zavisi od ekonomskih struktura i monetarnih politika zemalja članica BRICS-a. Ogromne razlike njihovih ekonomskih modela – od Kine sa njenom državnom kontrolisanom ekonomijom do mješovitog tržišnog pristupa u Brazilu – čini stvaranje zajedničke valute ne samo nepraktičnim, već potencijalno destabilizujućim, budući da temelj uspješne monetarne unije leži u ekonomskom konvergenciji i zajedničkim fiskalnim politikama, što ne postoji među zemljama BRICS-a.

Osim toga, predlog za zajedničku valutu odražava širu autoritarnu tendenciju ka centralizaciji ekonomske kontrole. Zajednička valuta mogla bi da omogući članicama da ostvare veći uticaj na tržišta, smanjujući ulogu nezavisnih institucija i umanjujući mehanizme provjere i ravnoteže koji su suštinski za demokratsko upravljanje. U ovom kontekstu, težnja za zajedničkom valutom može ukazivati na eroziju demokratskih normi, dok vlade nastoje da konsoliduju moć nad ekonomskim odlukama.

Izazov de-dollarizacije

Zemlje BRICS-a sprovode strategije de-dollarizacije koje imaju za cilj da umanje njihovu zavisnost od dolara u međunarodnoj trgovini. Iako je težnja za ekonomskom suverenošću razumljiva, implikacije takvih napora su ipak zabrinjavajuće, prije svega jer je dominacija dolara pružila okvir za globalnu ekonomsku stabilnost, olakšavajući trgovinu i investicije kroz uspostavljene norme i institucije.

Američki dolar čini približno 60 odsto globalnih rezervi i služi kao primarna valuta za međunarodnu trgovinu. Napori da se skrene sa dolara mogli bi dovesti do povećane volatilnosti i nesigurnosti na globalnim tržištima, potencijalno podrivajući samu ekonomsku stabilnost koju lideri BRICS-a tvrde da žele.

Pored toga, težnja za alternativnim valutama otvara puteve autoritarnim režimima da zaobiđu međunarodne norme i regulative, jer bez mehanizama odgovornosti povezanih sa transakcijama u dolarima, postoji rizik da bi zemlje BRICS-a mogle da učestvuju u praksama koje potkopavaju demokratsko upravljanje, kao što je zaobilaženje međunarodnih sankcija, a ono predstavlja direktnu prijetnju globalnim naporima u borbi protiv korupcije i drugih ilegalnih aktivnosti koje cvjetaju u neregulisanim okruženjima.

Sjedinjene Američke Države i njihovi saveznici na potezu su da usvoje strateški odgovor na evoluciju dinamike unutar BRICS-a. Dok mnogi smatraju da je povezivanje sa zemljama u razvoju neophodno, ključno je prioritetizovati promociju demokratskih vrijednosti i vladavine prava u bilo kojoj diplomatskoj ili ekonomskoj interakciji. Zapad ne treba samo da se suprotstavi narativu BRICS-a kao legitimnoj alternativi, već i da ponovo potvrdi svoju posvećenost međunarodnom poretku zasnovanom na pravilima.

U tom smislu sveobuhvatan pristup trebalo bi da uključi jačanje saveza sa zemljama koje dijele slične vrijednosti i prioritizuju demokratsko upravljanje i ekonomsku saradnju, pa bi SAD ubrzo mogle da se fokusiraju na unapređenje postojećih partnerstava i uspostavljanje novih okvira za saradnju koji naglašavaju zajedničke demokratske vrijednosti. Pored toga, Zapad mora da radi na jačanju otpornosti globalnog finansijskog sistema, obezbjeđujući veću otpornost na izazove koje postavljaju novi ekonomski blokovi.

Napuštanje SWIFT-a

Napuštanje SWIFT sistema predstavlja značajan izazov za BRICS, uprkos sve većim ambicijama ove grupe da razvije alternativnu finansijsku infrastrukturu. SWIFT danas na dnevnom nivou obrađuje transakcije vrijedne trilione dolara, povezujući više od 11.000 institucija, a njegovo univerzalno prihvatanje znači da bi svaki značajan korak u smjeru napuštanja ovog sistema zahtijevao ogromnu alternativnu infrastrukturu, sposobnu da obradi globalne finansijske transakcije uz isti nivo bezbjednosti, efikasnosti i povjerenja. Upravo zbog toga što postoji duboka integracija BRICS zemalja u globalnu trgovinu i finansije, posebno s ekonomijama Zapada, izbjegavanje SWIFT-a je veoma složen zadatak.

Iako Rusija i Iran, suočeni s obimnim zapadnim sankcijama, imaju snažnu želju da zaobiđu SWIFT, to ipak nije glavni cilj ostalih članica BRICS-a. Indija, Brazil i Južnoafrička Republika održavaju značajne trgovinske odnose sa zapadnim ekonomijama, zbog čega je za njih potpuni zaokret od SWIFT-a manje poželjan. Iako učestvuju u zajedničkim naporima da istraže alternativne sisteme, ove zemlje nijesu toliko zainteresovane za potpuno napuštanje SWIFT-a, posebno uzevši u obzir njihove značajne ekonomske veze sa SAD i zemljama u EU.

Nasuprot tome, Kina je postigla značajan napredak u razvoju alternativnih sistema SWIFT-u, posebno kroz kreiranje svog Cross-Border Interbank Payment System (CIPS), koji je namijenjen olakšavanju transakcija u kineskim juanima. Iako CIPS predstavlja potencijalno održivu alternativu SWIFT-u za transakcije u juanima, on je i dalje daleko iza SWIFT-a po obimu i korišćenju. CIPS je za sada ograničen na mnogo manju mrežu, koja prvenstveno opslužuje međunarodnu trgovinu Kine, no ta zemlja i dalje ostaje snažan zagovornik širenja upotrebe CIPS-a, posebno kao dio širih napora da internacionalizuje juan i podstakne njegovu upotrebu u zemljama inicijative Pojas i put. BRICS je takođe razmatrao razvoj novog sistema plaćanja pod nazivom BRICS Pay – inicijative koja je osmišljena da olakša transakcije između članica BRICS-a u njihovim nacionalnim valutama.

Čak i ako BRICS uspije da razvije alternative SWIFT-u, one bi najvjerovatnije funkcionisale kao dopunski sistemi, a ne kao potpune zamjene. BRICS zemlje bi mogle da rješavaju međusobnu trgovinu putem novih sistema poput BRICS Paya, ali SWIFT bi i dalje bio neophodan za njihovu globalnu trgovinu sa drugim zemljama, posebno sa zapadnim ekonomijama sa kojima ipak imaju dovoljno velik obim razmjene da bi odricanje od njega bilo teško i zamisliti.