Tri godine od početka rata u Ukrajini – jačanje ruskog uticaja i zapadne neodlučnosti

Sukob koji je počeo kao pokušaj brzog osvajanja prerastao je u iscrpljujući rat. Međunarodni akteri balansiraju između podrške Ukrajini i sopstvenih strateških interesa. Istočna Evropa postala je bojno polje u političkom i informacionom smislu.

Prošle su tri godine od početka Ruske invazije na Ukrajinu. Rat koji je počeo 24. februara 2022. i pretvorio se u najveći oružani sukob u Evropi od Drugog svjetskog rata preoblikovao je geopolitičku dinamiku u Istočnoj Evropi.

Ambicije Rusije od početka su bile jasne i odnosile su se na brzu vojnu kampanja usmjerenu na rušenje ukrajinske vlade i aneksiju ključnih teritorija, ali su početni planovi za brzo zauzimanje Kijeva propali, što je dovelo do značajnih gubitaka ljudstva i vojne opreme.

Proljeće 2022. označilo je prelomni trenutak, kada je ukrajinska odbrana prisilila Rusiju na povlačenje iz glavnog grada, što je bilo praćeno ukrajinskim protivnapadom u provinciji Harkov i rezultiralo haotičnim ruskim povlačenjem, da bi na kraju dovelo do preoblikovanja ruskih vojnih ciljeva. Do kraja 2022. godine, Rusija je formalno anektirala djelimično okupirane regione Donjeck, Lugansk, Zaporožje i Herson, što je značilo prelazak s vojnog osvajanja na teritorijalnu afirmaciju, uz eksplicitnu prijetnju nuklearne eskalacije za odbranu ovih područja.

Kako je rat prerastao u dugotrajnu, iscrpljujuću fazu koju je obilježilo utvrđivanje frontova, obje strane su se angažovale u vojnoj inovaciji, posebno u elektronskom ratovanju i bespilotnim sistemima, što je dovelo do još većih ljudskih i materijalnih gubitaka. Procjene broja žrtava na objema stranama dostižu stotine hiljada, a iscrpljujuća priroda ovog sukoba otvorila je pitanja o održivosti ukrajinske otpornosti i efikasnosti zapadne podrške, koja postaje sve napetija pod ekonomskim i logističkim pritiscima.

Ideja o američko-ruskim pregovorima na kojoj se posebno insistiralo nakon telefonskog razgovora predsjednika tih zemalja Donalda Trampa i Vladimira Putina, bez saglasnosti ključnih saveznika poput Ukrajine i Evropske unije, otvorila je raspravu o mogućoj reintegraciji Rusije u globalnu ekonomiju i evropsku bezbjednosnu arhitekturu.

Dok je Tramp počeo da zagovara povratak Rusije u društvo G7 zemalja, napori da se pregovara o mirovnom sporazumu ometeni su dvjema glavnim preprekama – optimizmu na ruskoj strani i neriješenim pitanjem sigurnosnih garancija za Ukrajinu. Povjerenje Rusije u sopstvenu vojnu strategiju uslovilo je njenu nespremnost da donese značajne ustupke, dok ukrajinsko insistiranje na očuvanju teritorijalnog integriteta otežava pregovore. Koncept „zemlja za mir“ ostaje sporan, s tim da je Ukrajina oprezna prema predaji teritorije bez čvrstih garancija protiv buduće agresije.

Sigurnosne garancije, posebno od Sjedinjenih Američkih Država, od suštinskog su značaja za Ukrajinu. Međutim, perspektiva trajnog vojnog prisustva SAD izaziva zabrinutost za Rusiju, a stanje je dodatno pogoršano nejednakim vojnim kapacitetima evropskih saveznika, koji su decenijama slabo ulagali u odbranu, dok odsustvo kredibilnog evropskog bezbjednosnog okvira dodatno komplikuje pregovarački pejzaž, ostavljajući Ukrajinu ranjivom i bez jake pregovaračke pozicije.

Nedavni događaji, uključujući sastanke između zvaničnika SAD i Rusije u Saudijskoj Arabiji bili su tek početni i nedovoljan korak. Čvrst stav ukrajinskog predsjednika Volodimira Zelenskog o osiguranju učešća Ukrajine u bilo kojim mirovnim razgovorima naglašava složenost postizanja sveobuhvatnog sporazuma. Sve uočljivija nepodudarnost u interesima SAD i njihovih evropskih saveznika dodaju još jedan sloj komplikacija, pri čemu se nekadašnja posvećenost američke administracije jedinstvenom odgovoru sada testira pod pritiscima umora od rata.

U pozadini aktuelnog sukoba, širom Istočne Evrope proruski sentiment dobija zamah, posebno u Mađarskoj, Slovačkoj, Rumuniji, Moldaviji i Gruziji, predstavljajući značajne rizike za regionalnu stabilnost i koheziju Evropske unije.

Istovremeno, čini se da SAD dodatno mijenjaju pristup pod uticajem figura kao što je potpredsjednik Džej-Di Vens, koji umanjuje zabrinutost zbog ruskog miješanja u izbore. Njegovi komentari na Minhenskoj bezbjednosnoj konferenciji ogolili su sve veću spremnost da se dovede u pitanje integritet evropskih demokratija, ohrabrujući druge zemlje da slijede primjer Mađarske i Slovačke u traženju bližih odnosa s Rusijom. Vensova retorika se poklapa s Trampovim dugogodišnjim skepticizmom prema tradicionalnim savezima, prikazujući rusko uplitanje kao rezultat slabih demokratskih institucija, a ne kao direktnu prijetnju.

Javna podrška mađarskog premijera Viktora Orbana za mirovni dogovor s Rusijom, uz naglašavanje ekonomskih koristi od ruske nafte, oslikava ovu promjenu. Njegov stav izaziva kritike, posebno jer se čini da umanjuje patnje ukrajinskog naroda i potkopava osnovne principe EU o teritorijalnoj cjelovitosti i solidarnosti protiv agresije.

Slično tome, Rumunija doživljava političku nestabilnost potpomognutu proruskim uticajem, pri čemu raste podrška kandidatima povezanim s Moskvom, što prijeti posvećenosti zemlje NATO-u i principima EU. Moldavija, pod predsjednicom Majom Sandu, suočava se sa sve većim izazovima od proruskih stranaka koje kapitalizuju ekonomske poteškoće pogoršane smanjenim snabdijevanjem energentima, pa ova neizvjesna situacija ugrožava aspiracije te zemlje za integraciju u EU i ističe ranjivost zemalja uhvaćenih u raskoraku velikih sila.

Geopolitički pejzaž u Istočnoj Evropi dodatno se komplikuje usponom proruski orijentisanih figura i pokreta i nedavni politički haos u Rumuniji. Neočekivani uspjeh kandidata bliskog Kremlju, Kalina Đorđeskua, na predsjedničkim izborima naglašava ranjivost čak i tradicionalno proevropskih nacija na ruski uticaj. Đorđeskuova kampanja, vođena dezinformacijama i manipulacijama na društvenim mrežama poput TikToka, odražava sofisticiranu strategiju koja iskorišćava javno nezadovoljstvo i antiestablišmentske osjećaje – trend koji predstavlja značajan rizik za istočno krilo NATO-a, posebno s obzirom na strateški pristup Rumunije Crnom moru i njene obaveze prema principima EU i NATO-a.

Odgovor Evropske unije na ove događaje bio je spor i neadekvatan, naglašavajući unutrašnje podjele koje slabe kolektivnu akciju protiv ruskog uticaja. Nedostatak koordinisane spoljne politike otežava EU da se suprotstavi rastućem proruskom sentimentu u Istočnoj Evropi, čineći mnoge zemlje podložnim strateškim manevrima Moskve.