Dok Tramp i Putin prijete Evropi, kažem: Živio čerčilo-golizam!

Bez obzira na vaša ideološka opredjeljenja – bili vi „golista“ ili „atlantista“ – ako ste ozbiljni po pitanju evropske bezbjednosti, polazna tačka je NATO. Tek nakon toga možemo razmišljati o tome kako ga što brže „evropeizovati“.

Piše: Timoti Garton Eš, istoričar i politički kolumnista Guardiana

Treba li svi da budemo gaulisti? Na jeziku najvažnijeg evropskog partnera Francuske, odgovor je „Jein!“ (njemačka riječ koja kombinuje ja za „da“ i nein za „ne“). Da, Emanuel Makron je bio u pravu kada nas je još od 2017, otkako je postao predsjednik Francuske, upozoravao da bi Evropa, uočavajući dugoročan trend američkog povlačenja, trebalo da bude spremna da se sama brani.

Sada, suočeni s Donaldom Trampom – nepredvidivim američkim predsjednikom koji dovodi u pitanje osam decenija dugu američku posvećenost odbrani Evrope od Rusije – čak i mi koji smo oduvijek vjerovali u evroatlantsko savezništvo moramo priznati da nam nije potrebna samo Evropa sa više vojne moći (za što sam se uvijek zalagao), već i stvarna mogućnost evropske „strateške autonomije“. Da, gospodine predsjedniče, bili ste u pravu.

Ipak, en même temps (istovremeno), da upotrijebimo Makronovu omiljenu frazu, odgovor bi trebalo da bude i „ne“. Jer Šarl de Gol, veliki čovjek svog vremena, vjerovao je da odbrana mora biti isključivo stvar nacionalne države; da bi evropska zajednica trebalo da se zasniva na suverenim državama (što podsjeća na viziju današnjih desničarskih nacionalističkih partija); da Britanija ne bi trebalo da bude dio evropskog projekta (otuda njegovo čuveno „Non!“ britanskom članstvu); i da Evropa treba da se gradi kao protivteža SAD, uz bliske odnose s Rusijom i Kinom.

Ali prije svega, svaki ozbiljan plan za odbranu Evrope od Vladimira Putina mora se oslanjati na jedinu vojnu organizaciju u Evropi koja zaista funkcioniše – NATO. Tu su raspoređene, uvježbane i međusobno usklađene snage evropskih članica NATO-a, komandne i kontrolne strukture, složene koordinisane vazdušne operacije, razrađeni planovi za savezničke snage koje bi pritekle u pomoć istočnom frontu, kao i kredibilan nuklearni kišobran (pretežno američki).

EU ne posjeduje ništa ni približno tome. Istorija bi možda bila drugačija da ideja o izgradnji integrisane Evrope kroz zajedničku odbranu nije propala 1954. godine, kada su je u francuskoj skupštini srušili upravo gaulisti (i komunisti). Kako nas podsjeća De Golov biograf Žilijen Džekson, on „nije nijednu nadnacionalnu organizaciju napao žešće od propale Evropske odbrambene zajednice“.

Dakle, bez obzira na vaša ideološka opredjeljenja – bili vi gaulista ili atlantista – ako ste ozbiljni po pitanju evropske bezbjednosti, polazna tačka je NATO. Tek nakon toga možemo razmišljati o tome kako ga što brže „evropeizovati“. Međutim, suočeni s krajnjom nepredvidivošću Trampa, moramo ponovo razmotriti proširenje dometa francuskog i britanskog nuklearnog odvraćanja.

EU sve više postaje značajan faktor u oblasti odbrane, posebno kroz podršku Ukrajini i razvoj odbrambene industrije. Ipak, s obzirom na to da i u NATO-u i u EU postoje lideri naklonjeni Putinu, poput Viktora Orbana, neke ključne odbrambene inicijative moraće se osloniti na „koalicije voljnih“, poput one koju je britanski premijer Kir Starmer uspostavio s Makronom u vezi s Ukrajinom.

Nekadašnji francuski ministar za Evropu, Klement Bon, objavio je na Tviteru fotografiju improvizovanog sastanka evropskih, turskih i kanadskih lidera koji je Starmer sazvao u Londonu, uz tri riječi: Les États unis (s malim “u” – ujedinjene države). Ali postoji ogromna razlika između toga da budemo „ujedinjene države“ i da budemo Les États-Unis, Sjedinjene Američke Države – jedna država sposobna da upotrijebi ogromnu vojnu silu jednom izvršnom odlukom.

Dakle, izazov za Evropu je da napravi brzu, koherentnu i kredibilnu tranziciju – od sigurnosti koju je uživala gotovo osam decenija u savezu predvođenom SAD, do Evrope bez jednog hegemona, ali sposobne da se sama brani od agresivne sile poput Rusije. To nije mali zadatak. Biti velika sila u regulaciji proizvoda ili trgovinskoj politici je jedno; raditi to u domenu tvrde sile, onome što od mladih žena i muškaraca traži da žrtvuju svoje živote, sasvim je druga stvar.

Postoje tri glavne prepreke za postizanje ovog ambicioznog, ali sada već egzistencijalnog cilja. Prva je ogromna razlika u istorijskom shvatanju nacionalne bezbjednosti među evropskim zemljama. U međunarodnoj krizi, svaki britanski premijer misli da treba da bude Vinston Čerčil, a svaki francuski predsjednik – De Gol. Kod drugih evropskih lidera uzori nijesu tako jasni – poslijeratni kancelar Konrad Adenauer za Njemačku? Međuratni maršal Jozef Pilsudski za Poljsku? Ministar vanjskih poslova iz 1990-ih Žak Po za Luksemburg? – ali njihove strateške intuicije i političke kulture su jednako različite.

Zato Evropi treba nešto što bismo mogli nazvati "čerčilo-golizam", spoj najboljih elemenata dviju najuticajnijih evropskih tradicija kada je riječ o ratu i bezbjednosti. To je formula s kojom bi se mogli saglasiti ne samo Makron i Starmer, već vjerovatno i većina evropskih lidera.

Druga prepreka je to što su nam potrebne evropske politike, ali nam je demokratija i dalje nacionalna. Iza prošlonedjeljne vijesti da EU izdvaja 800 milijardi eura za odbranu zapravo stoji samo 150 milijardi složenog evropskog finansiranja. Glavnina te brojke predstavlja tek dozvolu državama članicama da same potroše dodatnih 650 milijardi. Svaki nacionalni lider, kada najavljuje povećanje vojnih budžeta, objašnjava kako će to otvoriti radna mjesta upravo u njegovoj zemlji. Međutim, pored veće proizvodnje oružja, Evropi očajnički treba racionalizacija i konsolidacija.

Sada imamo oko 170 različitih velikih oružanih sistema, dok ih SAD imaju samo 30. Konsolidacija bi značila dogovor da se, recimo, određeni tip borbenog aviona proizvodi u Italiji i Švedskoj – što bi značilo zatvaranje fabrike u Francuskoj – dok bi se određeni protivvazdušni sistem proizvodio u Francuskoj i Britaniji, što bi dovelo do zatvaranja fabrike u Njemačkoj. Možete li zamisliti koliko će to biti lako sprovesti?

Sve se to dešava dok su većina evropskih zemalja već ozbiljno zadužene, a njihovo stanovništvo stari i zahtijeva veća ulaganja u zdravstvo, socijalnu zaštitu, penzije i druge javne službe.

I konačno, dolazimo do posljednje prepreke, koju je Čerčil savršeno opisao kada mu je De Gol 1958. godine dodijelio Orden oslobođenja. Upoređujući komplikovane izazove 1950-ih s jednostavnim i jasnim ciljem njihove ratne saradnje, Čerčil je rekao: „Mnogo je teže, čak i među prijateljima i saveznicima, postići onu ključnu jedinstvenost cilja u svijetu koji nije ni u ratu ni u miru“. Upravo tu se sada nalazimo – negdje između rata i mira.

Kao što smo vidjeli posljednjih dana, na prvi nagovještaj mogućeg primirja u Ukrajini, javnost je očajnički poželjela da se brzo vratimo u posthladnoratovsku iluziju mira. Ali dužnost evropskih lidera nije samo da ožive borbeni duh Čerčila i De Gola, već i da biračima pošteno objasne da nas čeka dugotrajna borba – i da se, ako zaista želimo mir, moramo pripremiti za rat.

Zato kažem: Živjela Evropa! Živio čerčilo-golizam!