O narativima i bajkama: Priručnik autokratskog lidera Srbije

Piše: Leon Hartwell

Tragedija na željezničkoj stanici u Novom Sadu, drugom po veličini gradu u Srbiji, izazvala je talas studentskih protesta koji već više od tri mjeseca potresaju zemlju. Demonstranti zahtijevaju odgovornost za korupciju u vlasti, ali su umjesto toga naišli na brutalnu represiju—prorežimskih nasilnika koji ih prebijaju na ulicama. Umjesto da se pozabavi njihovim zahtjevima, autokratski predsjednik Srbije, Aleksandar Vučić, ponovo poseže za dobro poznatom pričom. Proteste, tvrdi on, organizuju zapadne obavještajne službe sa ciljem pokretanja obojene revolucije.

To je narativ pažljivo osmišljen da služi određenoj svrsi. U Vučićevom priručniku, istina je savitljiva, a stvarnost nešto što se može kreirati i inscenirati. Da bismo razumjeli njegovu strategiju, moramo se prvo okrenuti alatima fikcije — likovima, zapletima i, prije svega, moći uvjerljive priče.

Vođa

Neki komentatori u Srbiji upoređuju Vučića s protagonistom priče Vođa, britke satirične pripovijetke Radoja Domanovića. U ovoj priči, grupa očajnih ljudi iz siromašnog kraja, nesposobna da se dogovori oko vođe, naposljetku se odlučuje za stranca. On ih vodi s nepokolebljivim samopouzdanjem, preko planina i kroz opasne predjele. Jedan po jedan, oni posustaju—povrijeđeni, iscrpljeni, mrtvi. Oni koji odustanu od puta bivaju proglašeni izdajnicima. Na kraju ostaju samo trojica i otkrivaju šokantnu istinu: njihov vođa je slijep.

Poređenje je upečatljivo, ali u konačnici obmanjujuće. Vučić nije slijep čovjek koji luta u mraku. On je vješt manipulator koji tačno zna kuda vodi Srbiju. Za razliku od nesrećnog vođe iz Domanovićeve priče, Vučić kontroliše narativ i vješto mijenja uloge prema potrebi—žrtva, spasilac, progonitelj. Njegova metoda najbolje se može razumjeti kroz psihološki okvir poznat kao Karpmanov dramski trougao.

Psiholog Stiven Karpman je 1968. iznio teoriju da svaka bajka funkcioniše po modelu od tri lika: progonitelj, žrtva i spasilac. Progonitelj muči žrtvu, dok spasilac priskače u pomoć. Međutim, genijalnost Karpmanovog modela leži u njegovoj fluidnosti—uloge se mijenjaju, a likovi se preklapaju.

Uzmimo za primjer priču Čarobni frulaš: on počinje kao spasilac, oslobađajući grad od najezde pacova. Ali kada mu gradonačelnik odbije platiti, on se pretvara u progonitelja, odvodeći djecu iz grada u znak osvete. Gradonačelnik, koji je prvobitno bio žrtva pacova, postaje progonitelj prevarom Čarobnog frulaša, a zatim ponovo postaje žrtva dok oplakuje nestalu djecu. U jednoj priči, identiteti se preokreću, uloge se mijenjaju.

Ista šema važi i za Vučića.

Ulazak Vučića

Aleksandar Vučić je vrhunski pripovjedač i vješt izvođač, koji često pokazuje znakove sindroma glavnog junaka. Poput američkog predsjednika Donalda Trumpa, često govori u hiperbolama i referiše se na sebe u trećem licu—ponašanje koje psiholozi često povezuju sa narcisoidnim osobinama.

Tokom godina, medijski pejzaž Srbije pažljivo je oblikovan da odražava Vučićevu viziju. Uz televizijske mreže i tabloide čvrsto pod kontrolom režima, predsjednikovi izabrani narativi preplavljuju etar. Oni veličaju ekonomsko „čudo“ Srbije, dok ignorišu eroziju političkih sloboda, slave velike infrastrukturne projekte kao simbole nacionalnog napretka, dok umanjuju ekološke krize, te strane sile predstavljaju ili kao benevolentne gazde, ili kao mračne zavjerenike, zavisno od dnevnopolitičkih potreba. 

Vučić ulaže ogromnu energiju u oblikovanje svojih narativa. Jedna studija je pokazala da on i njegova Srpska napredna stranka (SNS) kontrolišu skoro 90 posto cjelokupnog medijskog prostora—brojka koja bi bila impresivna čak i u najdisciplinovanijim autokratijama. Njegovi monolozi su iscrpljujući, ponekad i doslovno. Kada su izbili protesti zbog njegovog sporazuma o eksploataciji litijuma, Vučić je odgovorio televizijskim napadom: u samo četiri dana, proveo je zapanjujućih 14 sati i 47 minuta u živom programu, braneći svoj stav s intenzitetom čovjeka koji se osjeća duboko oštećenim, ali i potpuno uvjerenim u svoju ispravnost. Njegov narativ, naravno, pomagali su nacionalni emiteri i servilna tabloidna štampa.

Njegovo pripovijedanje je sve samo ne skromno. Ako mu je vjerovati, nijedan Srbin ne radi više, ne žrtvuje se više i ne postiže veće podvige od Vučića. U jednom trenutku tvrdio je da je, uprkos nedostatku prirodnog akademskog talenta, snagom volje stekao diplomu prava summa cum laude u rekordnom roku. Međutim, stvarna hronologija je drugačija: trebalo mu je šest godina da završi studije, a njegove ocjene i dalje su nepoznanica.

Zatim, tu je pitanje njegove sveprisutnosti. Vučić je pažljivo izgradio gotovo božanski imidž lidera koji je svuda, na svakom mjestu,  uvijek. U roku od jednog dana, mogao bi otvoriti fabriku u Novom Sadu, održati zatvoreni sastanak s poslovnim liderima u Beogradu, a zatim se pojaviti u emisiji u kasnijem večernjem da razmišlja o budućnosti Srbije. Predstava nikada ne prestaje. Poruka je jasna: Srbije nema bez Vučića.

Omiljeni scenariji

Vučićevo političko pozorište funkcioniše po predvidljivoj rotaciji dva dobro uhodana scenarija. Ove priče ne samo da jačaju njegov imidž, već i oblikuju percepciju srpske javnosti o prijateljima, neprijateljima i samoj istoriji.

Prvi scenario prikazuje Vučića kao čovjeka koji je neprestano pod opsadom—kao žrtvu, na meti mračnih i bezimenih sila. Ali u dramatičnom obratu, on je i sopstveni spasilac. U ovoj verziji događaja, Vučić je i zatočenik i vitez, i progonjenik i pobjednik.

Uzmimo, na primjer, njegovu verziju sudbonosne večeri u oktobru 2000. godine, dok je Slobodan Milošević gubio vlast. Kako Vučić priča, šetao je sa sinom kada su ga napala dva „narkomana“. Protiv svih izgleda, budući predsjednik Srbije ih je sam savladao, oborivši ih na zemlju. Priča je bogata podtekstom: i Srbija je bila napadnuta, a pad Miloševića je uvod u eru haosa i propasti. Neizrečeni zaključak je jasan—samo snažan vođa, neko ko može i da istrpi patnju i da pobijedi prijetnje, može spriječiti dalji kolaps Srbije.

Srpski mediji, čvrsto pod Vučićevom kontrolom, neprekidno vrve od navodnih pokušaja atentata, po istom obrascu. Prijetnja je uvijek ozbiljna, ali Vučić, kao junak, odbija da se plaši. Kada je nekadašnji ministar unutrašnjih poslova Aleksandar Vulin navodno „drhtao od straha“ i molio predsjednika da nosi pancir nakon otkrivanja još jedne zavjere, Vučić je nepokolebljivo odbio uz jednostavne riječi: „Nikada ga neću nositi.“ Ove zavjere su, naravno, neobično siromašne detaljima— ko tačno pokušava da ga ubije i zašto?—ali uvijek vode do istog zaključka: Vučić je hrabar i sam protiv svih, preživljava.

Drugi omiljeni scenario proširuje narativ viktimizacije na sve Srbe—bilo da su iz Srbije, Bosne, Kosova ili Crne Gore—dok Zapad—NATO, EU, Sjedinjene Države—igraju ulogu neumornog agresora. I tu je, naravno, Vučić, njihov jedini zaštitnik. U ovoj verziji događaja, niko osim njega nema ni snagu, ni inteligenciju, ni moćno prisustvo da brani srpske interese. Njegova pažljivo građena sveprisutnost samo učvršćuje ideju da bez njega - Srbija ne bi opstala.

U ovoj interpretaciji istorije, kosovski Albanci nijesu narod koji se bori za samoopredeljenje. Naprotiv, oni su arhitekte "progona i etničkog čišćenja“ nad kosovskim Srbima, dok Vučić, zaštitnik, stoji čvrsto, obećavajući da nikada neće dozvoliti da Kosovo bude „poklonjeno“. Ova optužba ima poseban odjek kada dolazi od čovjeka koji je tokom rata u Bosni pozivao na genocod nad Bošnjacima i koji je, kao Miloševićev ministar informisanja, bio dio propagandnog aparata tokom brutalne kampanje Srbije na Kosovu, kada je skoro 90 odsto Albanaca bilo protjerano, i počinjeni nebrojeni masakri.

Slično je bilo i sa dramom oko rezolucije UN-a o genocidu u Srebrenici, koju Vučić nije predstavio kao osudu istorijskog zločina, već kao direktan napad na Srbe širom svijeta. On je rezoluciju prikazao kao pokušaj da se svi Srbi proglase zločincima. A onda se, u završnom činu, ogrnuo srpskom zastavom, pustio nekoliko krokodilskih suza i predstavio se kao jedini ratnik protiv srpske viktimizacije. Bila je to maestralna predstava, koja je imala malo veze sa istinom, ali sve sa moći.

Trenutno, Vučićeva reakcija na tragediju s nadstrešnicom u Novom Sadu oscilira između ova dva scenarija. Studentske proteste, sugeriše, orkestriraju strani agenti — nevidljivi akteri koji rade na destabilizaciji Srbije. Time se on prikazuje kao žrtva, a srpski narod kao kolektivna meta. A ipak, kao i uvijek, Vučić — koji dominira srpskom politikom deceniju i pod čijom su vlašću korupcija i nepotizam procvjetali — istovremeno se predstavlja i kao spasitelj, pozicionirajući se kao posrednik između vlasti i demonstranata, jedina figura sposobna da obnovi red.

O nacionalizmu viktimizacije

Svako ko je proveo neko vrijeme na Balkanu prepoznaće da srpski nacionalizam— kako u Srbiji, tako i među etničkim Srbima van nje—pokreće više osjećaj nepravde nego trijumfa. Kako je Ivan Milenković rekao: „Srbi pate od neke vrste sindroma vječne žrtve". Osjećaj istorijske viktimizacije nije samo osobina srpskog identiteta; to je njegova pokretačka snaga, emocionalna podloga koja je dugo podržavala nacionalističke ambicije, od Velike Srbije do njene moderne reinkarnacije, Srpskog sveta.

Ova istorijska naracija oslanja se na bogatu zbirku rana. Tu je Kosovska bitka (1389), srednjovjekovni sukob koji je mitologizovan u tragediju koja definiše naciju. Tu su duga stoljeća osmanske i austrougarske vlasti, tokom kojih Srbi sebe vide kao narod pod stalnom represijom. I, naravno, tu je kampanja terora ustaša protiv Srba tokom Drugog svjetskog rata, perioda istinskog užasa koji je ostavio duboke ožiljke.

Slobodan Milošević, bivši šef Aleksandra Vučića, bolje od većine drugih, shvatio je moć (zlo)upotrebe ovih događaja. Njegov govor na Gazimestanu 1989. godine, kojim je obilježena 600. godišnjica Kosovske bitke, bio je majstorska lekcija istorijske reanimacije. Da bi dodatno naglasio poentu, režirao je grandiozni, gotovo religiozni spektakl: posmrtni ostaci kneza Lazara, srpskog mučenika iz 1389. godine, nošeni su kroz srpske teritorije širom Jugoslavije. Bio je to političko-posmrtni obred, podsjetnik da prošlost nije mrtva, već itekako živa—i da neprijatelji Srbije i dalje vrebaju. Ovaj spektakl nije bio samo omaž istoriji — on je bio jedna od iskri koje su ponovo rasplamsale srpski nacionalizam širom Jugoslavije, potpirujući nezdovoljstvo koje je doprinijelo njenom nasilnom raspadu.

Narativ viktimizacije nije završio sa Miloševićem, niti je ograničen na srednjovjekovnu istoriju. Srpski mediji i dalje ističu patnje Srba tokom ratova devedesetih, posebno NATO bombardovanja — prvo 1995. godine, kada su gađane vojne pozicije bosanskih Srba tokom rata u Bosni, a zatim 1999. godine, kada su bombardovane Srbija i Crna Gora  (SRJ) tokom rata na Kosovu. Kontekst tih napada —njihova namjera da zaustave masovne zločine— ne pojavljuju se u ovim narativima. Umjesto toga, NATO se predstavlja kao bezlični agresor — bezosjećajna sila koja Srbima nameće patnju—pogled koji se duboko ukorijenio. Ne iznenađuje da je nedavna anketa Međunarodnog republikanskog instituta (IRI) pokazala da samo tri posto Srba podržava punopravno članstvo u NATO-u, dok najveći procenat (36%) Sjedinjene Američke Države vidi kao najveću prijetnju svojoj zemlji.

Kremlj, uvijek osjetljiv na narative o zapadnim zloupotrebama, nije propustio da iskoristi ovaj sentiment. Ruska propaganda na Balkanu pojačava i stvarnu i izmišljenu srpsku viktimizaciju, predstavljajući Zapad kao vječnog neprijatelja. Tako su 2019. rusko i srpsko ministarstvo kulture zajedno koproducirali film Balkanska međa, holivudski stilizovanu ratnu akciju koja fiktivno prikazuje završne dane rata na Kosovu. U njegovom prikazu, Srbi su plemenite žrtve, Kosovari su krvoločni ratni zločinci podržani od strane NATO-a, a Rusi—staloženi, herojski spasitelji. Film se predstavlja kao istorijski tačan, ali zapravo je mješavina dezinformacija, splet nezadovoljstava upakovan u estetiku vojnog junaštva.

Sve ovo ne znači umanjivanje stvarnih zločina počinjenih nad Srbima. Istorija rijetko nudi jednostavne odgovore. Tokom Drugog svjetskog rata, istrebljenje Srba u Jasenovcu — koncentracionom logoru pod upravom ustaša — bilo je stvarno stradanje. Čak i u slučajevima kada su Srbi bili početni agresori, ponekad su i sami postajali žrtve, kao u Oluji 1995. godine, kada su hrvatske snage protjerale stotine hiljada Srba iz Krajine, ostavljajući mnogo mrtvih za sobom. Ali u srpskom nacionalističkom diskursu, viktimizacija nikada nije samo priznanje prošlih patnji; ona je političko oružje, opravdanje i, u rukama figura poput Vučića-nepresušan izvor političkog legitimiteta.

Dakle, šta?

Vučićeva propagandna mašina funkcioniše po dva dobro poznata scenarija. U oba, Srbi su vječne žrtve, a Vučić je uvijek pouzdani spasilac—ponekad uz pomoć Rusije ili Kine. U oba slučaja, neprijatelj je ili bezlični prijeteći ubica, ili, češće, Zapad. Posljedice ovih narativa daleko su od bezazlenih.

Poput Miloševića prije njega, Vučić koristi srpsku viktimizaciju u političke svrhe. Narod koji je u stalnoj opsadi—barem u sopstvenoj percepciji — traži jakog vođu, onoga koji je spreman da zaobiđe pravila. Ova logika dala je Vučiću izuzetnu slobodu, kako u zemlji, tako i u regionu. Mitologija Vučića kao Spasioca omogućava mu da djeluje protivustavno i da mu to prođe nekažnjeno. Kada su 2016. maskirani ljudi u Beogradu vezivali prolaznike, oduzimali im telefone i rušili zgrade pod okriljem mraka—naoružani palicama i noževima, prebijajući one koji su pružali otpor—kako bi oslobodili prostor za projekat nekretnina vrijedan 3 milijarde eura, niko nije odgovarao. Jedan od novih nebodera, Kula Beograd, visok je 42 sprata, iako su ga neki lokalci nazvali manje grandiozno: „Vučićev penis“.

Kada su u Beogradu izbili protesti zbog ovog noćnog demoliranja, veći dio Srbije ostao je nijem. Vučić im je prodao drugu priču—da je ekonomski razvoj, čak i ako dolazi uz poneko kršenje ljudskih prava, vrijedan žrtve. Tako je Srbija postala država nadzora. Hiljade Huawei kamera opremljenih tehnologijom za prepoznavanje lica i registarskih tablica sada su postavljene širom Beograda i mnogo dalje. Moćni alati za nadzor, poput AI alata Pegasus, Cytroxovog Predatora i Clearview AI-ja, dodatno pojačavaju sposobnost vlade da prati svoje građane. U međuvremenu, Srbija bilježi najbrže demokratsko nazadovanje na Balkanu. Freedom House je zemlju prekategorisao iz „djelimično slobodne“ u „autoritizirajući hibridni režim“. Pored izbornih prevara, mnogi Srbi i dalje slijepo podržavaju Vučićev SNS, dok EU nastavlja da pruža značajnu podršku Srbiji.

Narativ viktimizacije nije samo unutrašnji politički alat—on je i geopolitički destabilizator, posebno s obzirom na to da srpski mediji operišu širom Balkana. Tako drže Srbe, od Beograda do Pala, zarobljene u istorijskoj ogorčenosti, sprječavajući pomirenje sa susjedima. Onemogućavaju rješavanje konflikta između Srbije i Kosova — a Vučić uvijek može eskalirati situaciju kako bi skrenuo pažnju sa unutrašnjih problema. Ako je poslijeratno suočavanje Njemačke sa sopstvenom prošlošću redefinisalo njenu ulogu u Evropi, onda Vučićeva Srbija, odbijajući da učini isto, ostaje zarobljena u prošlim traumama i nesposobna da preuzme konstruktivnu ulogu na Balkanu.

Nacionalistička viktimizacija takođe koči budućnost Srbije. Početkom 2010-ih, nakon godina propagiranja radikalne nacionalističke ideologije, Vučić i SNS su se predstavili kao proevropski, prateći rezultate anketa i osjetivši priliku. Ali nakon što je 2012. osvojio vlast, Vučić je postepeno mijenjao taj scenarij. On nije vođa koji samo reflektuje raspoloženje nacije — on ga oblikuje. Promjena temperature bila je spora, ali namjerna. Tako je 2020. godine, na vrhuncu pandemije COVID-19, Vučić direktno napao EU, izjavljujući: „Do sada ste svi shvatili da evropska solidarnost ne postoji. To je bila bajka na papiru.“ Bajka je upalila. Danas samo 40 posto Srba podržava pristupanje EU— i to je najniži entuzijazam u regionu.

U međuvremenu, Vučić je njegovao alternativne saveze. Njegovo predstavljanje Kine i Rusije kao istinskih zaštitnika Srbije donijelo je opipljive rezultate. Potpisao je ugovore sa Pekingom koji će ozbiljno zakomplikovati put Srbije ka EU—ali, s obzirom na to da je entuzijazam za EU na istorijskom minimumu, Vučić sada može taj zaokret predstaviti kao demokratski, kao odraz volje naroda. Nedavna anketa Međunarodnog republikanskog instituta (IRI) pokazuje i da 60 odsto Srba kao najvažnije saveznike vidi totalitarne režime —Rusiju (46%) ili Kinu (14%).

Ipak, mit Vučića kao spasitelja nadilazi granice Srbije. Zapadni donosioci odluka, očajnički tražeći stabilizirajuću figuru na Balkanu, prihvatili su njegovu glumu. Brisel i Vašington tretiraju Vučića kao neophodnog „stabilizatora“, umjesto kao autokratu koji suzbija proteste kod kuće dok istovremeno podstiče teroriste na Kosovu. Ako Zapad zaista želi stabilnost, mora prestati da brka Vučićevu samoproizvedenu mitologiju sa stvarnošću.

Vučićevi narativi nijeu bezazlene fikcije. Oni su pažljivo osmišljeni kako bi učvrstili njegovu moć, diskreditovali protivnike, opravdali saveze sa totalitarnim režimima i ugušili nezadovoljstvo. Oni su Srbiju doveli na put jednog čovjeka kao neupitnog vladara, sa Vučićem u centru, dok on nastavlja da plete svoju priču. Uspjeh njegovog narativa oslanja se na državnu kontrolu medija, odsustvo slobode štampe i, nadasve, na prećutnu podršku Zapada. Nakon godina nagrađivanja Vučićeve destabilizirajuće politike, tišina Brisela i Vašingtona dok prorežimski batinaši napadaju studentske proteste koji traže odgovornost za urušavanje nadstrešnice u Novom Sadu, govori sve.

Vučić možda vjeruje da gradi jaču Srbiju, ali istorija je prepuna „jakih vođa“ (gotovo uvijek muškaraca) koji su tvrdili isto, samo da bi iza sebe ostavili pustoš. U Domanovićevom Vođi, narod slijedi svog slijepog vođu u propast jer vjeruje u njegovu nepogrešivost. Ali Vučić nije slijep—on tačno zna kuda vodi Srbiju. Pravo pitanje je hoće li srpski narod, zajedno s EU i SAD-om, odlučiti da drži oči otvorene ili će ostati zarobljen u fikcijama koje im on servira. Za razliku od Domanovićevih tragičnih sljedbenika, oni još uvijek imaju izbor.

Autor analize objavljene u New Eastern Europe, Dr. Leon Hartwell je viši saradnik LSE IDEAS (London School of Economics), gostujući saradnik u Evropskoj liderskoj mreži/ European Leadership Network (ELN) u Londonu i nerezidentni viši saradnik pri Centru za analizu evropske politike/ Center for European Policy Analysis (CEPA) u Vašingtonu.