ROVAČKA REPUBLIKA (17) Za Vaskrs 1920. Srbi bombardovali i crkvu Sv. Luke u Međuriječju

Feljton Antene M

Piše: Vladimir Jovanović

O najmasivnijem napadu na Rovca, te zvjerstvima i represalijama nad civilnim stanovništvom u aprilu 1920. – oko i na sâm Vaskrs te godine – sačuvan je izvjestan broj arhivskih dokumenata.

To su, jednim dijelom, dokumenti vojne provenijencije: od štabova jedinica angažovanih u borbama, do Vrhovne komande Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (KSHS) – koja je koncentričnu napadnu operaciju na Rovca naredila i odobrila, a o toku borbenih djejstava obavještavana dnevno i po nekoliko puta.

Potpukovnik Dušan Besarabić, komandant 11. pešadijskoga puka Vojske KSHS, 10. aprila 1920. referiše Komandi Zetske divizijske oblasti: „Došao sam u Rovca 8. aprila [1920] u 10 sati“. Navodi kako „top puca sa Carevičkog vira i baca uz Mrtvo Duboko, a mitraljez sa brda više mosta na Morači, kod Ćeća, sigurno je gađao neke oko mosta na Mrtvici“.

„Pozitivno nemamo ništa o događaju [misli na uništenje žandarmerijske jedinice od strane ustanika 3. aprila 1920. – prim.a] u granična mesta Mrtvo Duboko; samo govore Vlahovići da su poginuli 8, a ranjeno 14 ljudi“, a u toku je „evakuisanje mrtvih i ranjenih“.

„BULATOVIĆI su svi na levoj i desnoj strani obala Mrtvice“, piše p.puk. Besarabić, a „čim dobijem priliku“, veli dalje, „narediću dispozicijom napad na BULATOVIĆE“.

Kasnije istoga dana, p.puk. Besarabić, na istu adresu, šalje novi izvještaj. Javlja da je 8. aprila 1920, „komandir 11. leteće čete“, kako tvrdi, „očistio borbom Gornje Rovce; ispitujuća borba trajala je do 18,30 časova, izvestan deo BULATOVIĆA za sada pohvatao je, a izvestan deo je u šumi“.

Tu još Besarabić saopštava da ga „komandir Kolašinskog odreda izveštava 8. aprila [1920] u 23 časa sa Ćeća da ujutro 9. aprila [1920] namerava preći most na Mrtvici i nastupati uz Dumatine [Dumačine, zaselak Gornjih Rovaca – prim.a]“, a „jutros u 7 časova otpočelo je nastupanje sa pripucavanjem. Dobro su organizovani BULATOVIĆI gore od Mrtvice“.

Komanda posade Kolašin Vojske KSHS 11. aprila 1920. dostavlja „izveštaj od kapetana [Nikole] Đilasa da su sva Rovca zauzeta“, što nije bilo sasvim tačno. Takođe, tu se javlja o borbama na planini Maganik, „kuda su sa meštanima iz Rovaca izbegli [’odmetnici’] i gde su razbijeni i gde omladina VRŠI KAZNU PO NAREĐENJU komandanta koji je u Andrijevo [zaselku u Vlahovićima]“ (Pov. Br. 87).

Iz depeše od 11. aprila 1920, tj. izvještaja komandanta Zetske divizijske oblasti pretpostavljenoj Komandi 2. armijske oblasti u Sarajevu, zaprimljenoj u 11,30 sati u Vrhovnoj komandi KSHS u Beogradu, doznajemo, između ostaloga, da su u kampanji na Rovca u operativnome smislu „SVI DELOVI POD LIČNOM KOMANDOM MAJORA BOŽOVIĆA“ (ĐO. Br. 6633).

Riječ je o BLAŽU BOŽOVIĆU, od oca MURATA, iz Pipera. U dijelu literature ga opisuju kao „vođu omladine“. Međutim, on je rođen 1874, tj. ovaj „omladinac“ 1920. imao je 46 godina.

Božović je završio Oficirsku artiljerijsku školu na Cetinju, a u crnogorskoga poručnika je proizveden 1904. god. Pogazio je zakletvu, te pristupio Vojsci KSHS. Za napad na Rovčane poslat je pravo iz Komande 2. armijske oblasti u Sarajevu, đe je „bio na dužnosti načelnika artiljerije“. „Važio je za strogog oficira“, piše Slobodan Simović, „pa je VOJNIKE – DEZERTERE VEZIVAO ZA KONJSKE PRAĆE“ („Piperi u Prvom svjetskom ratu“, Podgorica 2014, str. 219). Umro je 1968. u Nikšiću.

Autor iz Rovaca, Stevan Popović, piše da su „U OBRAČUNU SA ROVČANIMA DOŠLA DO IZRAŽAJA STARA NEPRIJATELJSTVA, PLEMENSKE ZAĐEVICE I SPOROVI, PA SU TO NEKI ISKORISTILI DA SE OBRAČUNAJU SA ROVČANIMA“. Međutim, on navodi i drukčiji primjer, naime, slučaj „predvodnika omladine iz Kuča, kapetana Bogdana Milića“.

„Taj junački Kuč, vaspitavan na svijetlim tradicijama bratstva i prijateljstva ova dva nepokorena plemena [Kuča i Rovčana], odrekao je da izvrši naređenje komandanta odreda, majora Blaža Božovića. Sa suzama u očima govorio je Milić, gledajući pustošenje Rovaca: ’JADNI MOJI ROVČANI, ŠTA STE DOČEKALI! Da vas Kuči pale, kojima ste život spasili u najteže doba od kako su Kuči postali!’ A kučka omladina je govorila: ’KAD VAM NE MOŽEMO POMOĆI, NEĆEMO VAM NI ODMOĆI!’“

„Ovakvo držanje ovog hrabrog oficira i kučke omladine, dostojno najvećeg poštovanja“, piše S. Popović, „dobro su zapamtili Rovčani. O tome se priča: Leteće čete bjelaške omladine, pošle su na izvršavanje svojih zadataka – PALJENJE KUĆA I UNIŠTAVANJE STANOVNIŠTVA. Ali, 4. četa kapetana Bogdana Milića, Krividoljanina, osta na mjestu. To primjetiše Rovčani, pa ko se našao blizu ove čete, skupi se oko nje, da izbjegne represalije.

Poslije izvršenog zadatka, čete se iskupiše na zborno mjesto, a komandant [major Blažo Božović] oštro se obrati Bogdanu Miliću: ’Komandire, zašto nijesi izvršio naređenje?’, našto mu ovaj spremno odgovori:

’Gospodine majore, prije sto pedeset godina Rovčani su spasili moje pretke od turskog pokolja. TO NJIHOVO ZADUŽENJE ZA MENE JE DALEKO VAŽNIJE NEGO TVOJE VOJNO NAREĐENJE!’

’Pod vojni sud za neizvršeno naređenje!’, povika komandant.

’Pod vojni sud – da, ali na Rovčane – ne!’, odvažno odgovori Milić.

Kapetan Bogdan Milić zaista je bio predat vojnom sudu, ali je bio oslobođen, jer je sud uvažio njegove razloge“ („Rovca i Rovčani u istoriji i tradiciji”, Nikšić 1997, str. 220)...

Vratimo se borbama u Rovcima, tj. na 11. april 1920. godine – dan kada je padao pravoslavni Vaskrs. U novome izvještaju iz Zetske divizijske oblasti komandama u Sarajevu i Beogradu se javlja:

„SITUACIJA U ROVCIMA: — Odmetnike prikupljene kod sela Mrtvog Dubokog i Dumačine, jugozapadno od Kolašina, napali su naši delovi SREDSTVIMA SVIM MOGUĆIM. Izvestan broj odmetnika uhvaćen, većina se razbegli“ (ĐO. Br. 6643).

Komanda posade Kolašin će generalu Milošu M. Mihailoviću, komandantu Zetske divizijske oblasti referisati, između ostaloga, sljedeće: „Tri BULATOVIĆA i to: a) NIKOLA, učitelj, b) MILAN, potporučnik od Izvršnog narodnog odbora i v) ILIJA, seljak, svi iz Mrtvog Dubokog, koji su poslati od strane kapetana Đilasa, pritvoreni su u Kolašin i za njih su poslata saslušanja iz ove Komande“ (Pov. Br. 88, 12. apr. 1920).

Interesantno, učitelj Nikola Bulatović je bio delegat tzv. Podgoričke skupštine (Jovan R. Bojović, „Podgorička skupština 1918 – dokumenta“, G. Milanovac 1989, str. 198), a Milan Bulatović je, kako se navodi, od Izvršnoga narodnoga odbora tzv. Podgoričke skupštine, dok je taj samoproglašeni organ postojao (od novembra 1918. do aprila 1919), „unaprijeđen“ u potporučnika – obojica su, međutim, opozvali svoju kolaboraciju sa Srbima, te se priključili bratstvenicima u „Ustanku bataljona rovačkoga ZA ODBRANU PRAVA I ČASTI CRNE GORE”, etc.

„Napad koji je počeo 8. aprila, a završio se 15. aprila 1920, ’svim mogućim sredstvima’, kako stoji u naredbi, napravio je pravu pustoš u Rovcima“, piše Stevan Popović. „NAPADAČI NIJESU BIRALI SREDSTVA PROTIVU STANOVNIŠTVA – STARACA, ŽENA I ĐECE – ONA SU SVA BILA DOZVOLJENA.

Bombardovanje kuća – GAĐANA JE ČAK I CRKVA [SVETOGA LUKE] NA ĆEĆIMA U MEĐURIJEČJU – i paljenje, UBIJANJE ŽENA I ĐECE, mučenja i pljačke bile su svakodnevne pojave, GORE NEGO POD AUSTRIJSKOM OKUPACIJOM.

ČITAVO STANOVNIŠTVO GORNJIH ROVACA dotjerano je sa stokom kod opštine na Ćeća [administrativno śedište starocrnogorske Kapetanije rovačke – prim.a], gdje je pohapšeno, a stoka poklana“ (str. 217).

Kako se tokom ove kampanje držao Miloš Medenica (o njemu vidi nastavke br. 5 i br. 8 ovoga feljtona), Moračanin, brigadir Crnogorske narodne vojske, jedna od uticajnijih ličnosti u tome području, nastanjen u Kolašinu?

„BRIGADIR MILOŠ MEDENICA DOSTOJNO SE DRŽAO ZA VRIJEME REPRESALIJA I NIJE SE DAO PONIZITI“, piše S. Popović. „Kada je đeneral Mihailović pitao komandu u Kolašinu da li su se obraćali Milošu Medenici, NJEMU SE OBRATO BESARABIĆ ZA POMOĆ, ŠTO JE OVAJ ENERGIČNO ODBIO, govoreći da on NEĆE PUCATI NA SVOJ NAJBOLJI BATALJON [Rovački bataljon Kolašinske brigade Crnogorske vojske], a oni [SRBI], KAD SU U STANJU DA PUCAJU U CRKVE PO ROVCIMA, ONDA I NEKA PUCAJU NA CRKVU NEMANJIĆA (Manastir Moraču)” (str. 217).

Mržnju nekih srpskih oficira prema Rovčanima ilustruje pismeni zahtjev p.puk. Besarabića komandantu Zetske divizijske oblasti koji glasi: „UKLONITI IZ ROVACA TREBA CEO ŽIVALJ“ (11. peš. puk. Br. 539, 19. apr. 1920).

Besarabić u istome dokumentu veli da su „odmetnici rastureni po planinama – Ponikvici, Maganiku, put Nikšića“, međutim „NIKO NIJE UHVAĆEN OD BANDITA, ali je 6 ranjeno, za njima se pravilnim putem traga“.

Neuspjeh da zarobe nekog od oko 500 ustanika, koliko su procjenjivali da ih ima u tome periodu u Rovcima, Srbi „kompezuju“ hapšenjem, terorom i ubistvima civilnoga stanovništva.

„Broj jatakâ još nije određen“, javlja Besarabić, „a MOGLI BI SE U PRAVOM SMISLU NAZVATI [JATACIMA] SVI MUŠKI I ŽENSKI ROVČANI od reke Morače i Mrtvice do planinskog lanca“...

(Nastavak feljtona u četvrtak 14. decembra)

ROVAČKA REPUBLIKA (16) Zarobljenom oficiru žandarmerije sinovi poginulih Bulatovića darovali život”