CRNOGORSTVO – Od Njegoša do naših dana (11)

Nastavak feljtona.

Piše: Vladimir Jovanović

„Ustanak u Crnoj Gori 13. jula 1941. je spontani narodni ustanak protivu okupatora i Sekule Drljevića, koji je sa neznatnom grupicom jednomišljenika pokušao da se stavi u službu okupatoru i da Crnu Goru proglasi državom pod okriljem fašističke Italije”.

Ovo nije, kako bi se na prvi pogled pomislilo, citat iz nekog od komunističkih istoriografskih spisa, već opšte mjesto i u četničkoj interpretaciji ratnih događaja. „Spomenica 1946-1976: Tridesetogodišnjica smrti vožda Trećeg srpskog ustanka Draže Mihailovića” – za četnike recentni zbornik objavljen u emigraciji – tvrdi da je „ustanak revolt i odraz nacionalnog i slobodarskog duha Crne Gore za slobodom i INTEGRALNIM JEDINSTVOM SRPSKIH POKRAJINA”.

Navodi se popis kasnije uglednijih četnika, od kojih su većina, zaista, učesnici ili saučesnici Trinaestojulskoga ustanka. „Borba protivu okupatora vodila se pod komandom i vođstvom nacionalnih prvaka: [Pavla] Đurišića, [Đorđija] Lašića, [Baja] Stanišića, Jakova Kusovca, Periše Džakovića, Jovana Kontića, [Ivana] Ružića, Ljuba Minića, N[ikole] Bojovića, Leke Vujisića, Batrića Rakočevića, Jakova Jovovića, Momčila Ćorovića, Dujovića i drugih”. Zatekavši se u Crnoj Gori, ustanku su se, ne sa nekom važnom ulogom, ali, ipak, učestvujući kao dobjeglice u njemu, pridružili: kod Kolašina Ilija Trifunović Birčanin, međuratni lider četničke organizacije Narodna odbrana, a na Durmitoru Stevan Moljević, pisac „Homogene Srbije”.

Prema italijanskim procjenama od 15. jula 1941. „u ustanku, koji se ocrtava u Crnoj Gori, treba sagledati i ‘prste’ boljševičke propagande koja je intenzivno djelovala u Srbiji i u samom Beogradu”. General Alesandro Pircio Biroli, 2, avgusta 1941. viši komandant italijanskih oružanih snaga i guverner u Crnoj Gori, izvještava pretpostavljene da je „bivša Jugoslavija u Crnoj Gori konstantno vodila politiku razdora, produbljujući sve više jaz između različitih crnogorskih partija, te je na taj način, uz nekoliko pouzdanih Srba vješto postavljenih na vladajuće pozicije i uz uživanje podrške snažne miješovite žandarmerije u čijim su redovima, međutim, preovladavali Srbi – upravljala državom”.

Kao ustaničko jezgro, Biroli navodi jedan sloj omladine, koju je „tokom 22 godine jugoslovenske vladavine Beograd privlačio u svoju uticajnu sferu, prije svega podrškom koju je centralna vlada davala mladima da se školuju”, a da „najveću nesreću za Crnu Goru predstavlja upravo ovakva omladina, koja je u državi formirala jednu gomilu promašenih kafanskih ljudi i politikanata”.

„Dok se ova borba sa okupatorom vodila” – veli, na drugoj strani, četnička istoriografija – „komunisti su se ušunjali u ustaničke nacionalne redove, kao nezvane babe na tuđu svadbu”. Ustanak je, tvrde, podignut „sa izrazito sprskim rodoljubivim motivima”, čak je „13. juli pomeo komunističke planove” – ama, na kraju – „ono što je okupator sa Drljevićem započeo, to su komunisti dovršili – proglasili CRNOGORSKU NACIONALNOST, oduzimajući Srpstvo i srpsku nacionalnost Crnoj Gori”.

U stvarnosti, organizacija ustanka 13. jula 1941. u Crnoj Gori je stoprocentno djelo ogranka ilegalne Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Istina, velikim dijelom u njemu dobrovoljno učestvuju i budući četnici. Prema poslijeratnim procjenama, podiglo se oko 32.000 ustanika. Čak i da je tako, predstavljali su ustanici manjinu: ispod 10 odsto populacije Crne Gore čija se brojnost tada procjenjuje na ukupno 417.000 stanovnika. Ustanici se, sve do rane jeseni 1941, samonazivaju gerilci; tek od tada se uglavnom, ne i za sve, ustaljuje naziv – partizani.

Ovdašnja četnička organizacija – docnije Jugoslovenska vojska u otadžbini (JVuO), od dijela trinaestojulskih ustanika formirana je krajem 1941, a oružana neprijateljstva sa partizanima su od početka 1942. godine. Na čelu JVuO u Crnoj Gori je, de facto, Pavle Đurišić, koji je u svojstvu kapetana I klase od komunista jula 1941. uključen u „vojni komitet za beranski srez”.

Prema dr Branku Petranoviću, raširene su dvije zablude o Trinaestojulskome ustanku. „Prva, po kojoj je ustanak izbio isključivo kao reakcija na Petrovdansku skupštinu [održanu 12. jula 1941], što je jednostrano gledište jer su se komunisti od ranije pripremali. Druga teza, da je nad ustankom ‘lebdeo duh legendarnog vođe’, pukovnika Draže Mihailovića je propagandističko-mitomanska, samim tim što je Mihailović polovinom jula 1941. nepoznati za učesnike građansko-unionističke orijentacije, uključujući oficire, sve do uspostavljanja veza između Crne Gore i Ravne gore”.

U Srbiji, istina, kada je izbio Trinaestojulski ustanak, već postoje dvije ustaničke grupe – četnici i partizani. Najprije koegzistiraju, a potom aktivno sadjejstvu protiv Njemaca. Skupa su, od avgusta 1941, privremeno pośednuli nekoliko gradova u Srbiji. Njihove vođe, Josip Broz Tito i Mihaillović, dva puta su se tokom jeseni 1941. neposredno dogovarali o saradnji. Oba pokreta, JVuO i partizani – docnije Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije, iako od novembra 1941. međusobno zakrvljeni, imali su za cilj – obnovu jugoslovenske države.

Postoje i druge sličnosti: obje odluke, da se ustroje u Crnoj Gori organizacije i partizana i četnika i utvrde im se ciljevi borbi, donijete su nezavisno jedna od druge u Srbiji. Odluku Centralnoga komiteta KPJ od 4. jula 1941. u Crnu Goru prenio je iz Beograda Milovan Đilas, a Pavle Đurišić 20. decembra 1941 sa Ravne gore Instrukciju Draže Mihailovića.

Donosioci tih akata postaće i lideri dva pokreta u Crnoj Gori. Đilas je u julu 1941. na čelu tada nazvane Privremene vrhovne komande nacionalnooslobodilačkih trupa Crne Gore, Boke i Sandžaka. U nedostatku nekog konkretnog zvanja ili profesije, na dokumentima će Đilas, tada tridesetogodišnji nesvršeni student i bez odslužena vojnoga roka, uz egidu štaba i svoje ime dopisati – „književnik”!

Međutim, obojica, Đurišić i Đilas, svako u svoje vrijeme, od vrhovnih komandanata, Mihailovića i Broza, biće oglašeni izdajnicima. Mihailović 23. marta 1945. ispred svoje Vrhovne komande (O. Br. 309) – objavivši da je „Pavle Đurišić izvršio formalnu izdaju prema narodu, Kralju i ovoj Komandi” – braći četnicima poručuje: „Nedajte se zavaravati lažima i SEPARATISTIČKIM TEŽNJAMA Pavla Đurišića. Ovde je očigledna izdaja i to treba svakome da bude jasno”.

Đilas je „odstrijeljen” devet godina kasnije, „Crnogorski 'car'”, pisao je Vladimir Dedijer, „GLAVNI TEORETIČAR CRNOGORSKE NACIJE i njenih prava, drug Đido je krvario; njegovi sledbenici, Crnogorci, nanjušili su krv poput ajkula”.

„Na rastanku mi je Tito”, svjedoči Đilas o zbivanjima uoči vanredna plenuma CK Saveza komunista Jugoslavije 16-17. januara 1954, „dvoumeći se, pružio ruku, gleda me zamućenim pogledom punim mrženje i osvete”….

U različitim periodima, oba pokreta, četnici, ali i partizani, priznavali su ili bili pod formalnom ingerencijom u Londonu izbjegla suverena Karađorđevića – Tito od 16. juna 1944. kada su se pismeno sporazumjeli njegov Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije i predśednik Kraljevske jugoslovenske vlade. Kralj Petar II, kurtališući se četnika, a favorizujući partizane, 12. septembra 1944. objavljuje: „Pozivam sve Srbe, Hrvate i Slovence, da se ujedinite i pristupite Narodnooslobodilačkoj vojsci pod maršalom Titom”.

Odričući pravo i Crnogorcima na slobodno izjašnjenje o tome da li uopšte žele biti dio Jugoslavije, i partizani i četnici su za federalno ustrojstvo zadržavajući za Beograd osnovne poluge de facto centralističkoga uređenja. Međutim, postoje u njihovim federalističkim koncepcijama bitne razlike. Partizanska Antifašistička skupština narodnoga oslobođenja Jugoslavije (Odluka br. 3) iz novembra 1943. predviđa da se „Jugoslavija izgrađuje i izgradiće se na federativnom principu, koji će obezbediti punu ranopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i CRNOGORACA”.

Četnički Svetosavski kongres, održan u selu Ba, početkom 1944, predviđa „da se u celini obnovi jugoslovenska država”, „da bude uređena kao federativna država, u obliku ustavne i parlamentrane nasledne monarhije, sa narodnom dinastijom Karađorđević”. A Crnogorci? Četnici ih ne pominju: podrazumijevaju da će u jugoslovenskoj trijalističkoj federaciji biti dio „jedne SRPSKE JEDINICE u državnoj zajednici, koja bi na demokratskim osnovama okupila ceo srpski narod na njenoj teritoriji; isto važi i za Hrvate i za Slovence”…

Vratimo se Trinaestojulskome ustanku, koji je za italijanskoga okupatora potpuno strategijsko iznenađenje: 22. juna 1941, na dan napada Njemačke sa Rumunijom i Finskom kao saveznicama na SSSR, kada je i Italija objavila SSSR-u rat, visoki civilni komesar za Crnu Goru Serafino Maciolini je zapisao: „U crnogorskim krugovima POČETAK RATA PROTIV RUSIJE PROBUDIO JE NADANJA KOD VELIKOSRBA I KOMUNISTA”. On uzaludno traži jačanje okupacionoga aparata, koji je, naprotiv, oslabljen demilitarizacijom Crne Gore. Osnovu okupacije, uoči 13. jula, sačinjavaju lako naoružane i raštrkane grupe paravojnih graničnih trupa i karabinjera, a ne regularne oružane snage. To umnogome doprinosi iluziji ustanika o slaboj vojnoj moći Italijana i lakoj pobjedi.

No, italijanski okupator brzo i efikasno je odgovorio na ustanak uvođenjem u područje elemenata nekoliko jakih divizija iz Albanije i Hrvatske. Vojnim mjerama, pokretom i vatrom, bez ikakava ozbiljna otpora ustanika – ali i masovnim, zločinačkim represalijama – za dvije-tri neđelje, do početka avgusta 1941, sva oslobođena mjesta su reokupirana. Umjesto civilne, uvedena je okupaciona vojna uprava, sa generalom na čelu – neograničenim gospodarom života i smrti u Crnoj Gori, ali i gospodarem intriga koje podubljuju bratoubilačko klanje Crnogoraca. Ustanak se, kao masovni pokret, praktično raspao, ali njegova jezgrȃ preživjeće regresiju grupisana u dva konfrontirana tabora: jedni kao partizani, a drugi, oslonjeni na okupatore, Italijane, docnije Njemce – kao četnici.

„Ima u Crnoj Gori još beogradskih agenata, koji plaču na grobu Jugoslavije”, ocjeniće avgusta 1941. dr Sekula Drljevića. Tvrdi da su benevolentnost Italijana, na početku okupacije, „iskoristili engleski agenti, da organizuju crnogorske komuniste, i to pomoću komunista ne-Crnogoraca”, a „neobaviještene komunističke pristalice povjerovale su lažima potplaćenih vođa da su sovjetske trupe u Pljevljima a engleska flota pred Barom i sljedovale su svoje vođe”.

Drljević aludira i na 1918. godinu: „Crnogorski narod mora dobro uočiti da je ovo SADA VEĆ DRUGI SLUČAJ DA NEKI NJEGOVI ŠKOLOVANI, A NAJVIŠE POLUŠKOLOVANI SINOVI PRETVARAJU DOMOVE CRNOGORSKIH SELJAKA U ZGARIŠTE. Već po drugi put dokazuju da su izgubili organsku vezu sa Crnom Gorom i njenim brigama, i postali svačiji, samo ne crnogorski”.

Sada znamo, ili bi trebalo da znamo, kako je do Trinaestojulskoga ustanka zaista došlo i što mu je prethodilo…

„Izbor 13. jula suštinski se nije razlikovao od onog 27. marta [1941], štaviše, činio je njegovu posledicu”, pisao je Branko Petranović. Da pogledamo, kako je sve to uistinu izgledalo?

Ujutro, 27. marta 1941, oko sedam sati, sletio je na podgorički aerodrom vojni avion, a tada su, prema beogradskome listu „Vreme”, „sva srca zadrhtala”. „Pilot, čim je izašao iz aparata, brzo se uputio da ŠTO PRE PRONAĐE PONOSITOG I ZASLUŽNOG BORCA ZA UJEDINJENJE g. Marka Dakovića. Na ulici, susret ovog asa sa g. Dakovićem, bio je neobično srdačan i dirljiv. Pilot, kapetan g. Za[ha]rija Ostojić, raportirao je g. Dakoviću”. Gospodin pilot, Ostojić, kasnije postaje jedan od najuticajnijih četničkih komandanata.

Između ostaloga, 28. marta 1941, „povorka sa bakljadom”, piše ondašnja štampa, „prošla je cetinjskim ulicama, BURNO I ODUŠEVLJENO KLIČUĆI KRALJU [Petru II Karađorđeviću]”, a „pred otvorenim zvučnicima, koji su prenosili vesti iz Beograda”, pjeva se: „SPREMTE SE, SPREMTE, ČETNICI!”

„Može se reći da OD 1918. GODINE, KADA JE PROGLAŠENO UJEDINJENJE SA SRBIJOM”, tvrdi izvještač „Vremena”, „NIJE ZABELEŽENA SNAŽNIJA MANIFESTACIJA NARODNOG ODUŠEVLJENJA”. Za ministra iz Crne Gore u pučističkoj vladi generala Dušana Simovića imenovan je Marko Daković, a general Blažo Đukanović za bana Zetske banovine – obojica su srpski agenti osuđeni u procesu povodom bombaške zavjere iz 1907. godine.

„Tribun g. Marko Daković nalazi se na čelu naroda KAO I 1918. GODINE”, javlja dopisnik „Politike” iz Podgorice. Tu se Daković, okružen „generalom g. Popovićem i generalštabnim pukovnikom g. Sokolovićem”, sa balkona zdanja Opštine, obratio masi: „Braćo… Umrećemo za slobodu i čuvaćemo slobodu iznad svega do poslednje kapi krvi!” Što je od tih svečanih izjava ostalo – poznato je, manje-više. U tzv. aprilskome ratu, skupa sa Simovićem i većinom ministara, Daković je zbrisao avionom za Grčku, tamo gine u udesu, prikliješten sanducima državnoga zlata.

Uslijedio je – rat. Prema Crnoj Gori, oko Skadra, Italijani na početku rata imaju relativno slabe i defanzivno postavljene snage. Glavnina njihovih trupa u Albaniji je koncentrisana daleko, na jugu te zemlje, prema Grčkoj, sa kojom su od oktobra 1940. u za njih teškom i neizvjesnom ratu. Ratnim planom Italije za trupe u Albaniji prema Crnoj Gori – navodi general Velimir Terzić – predviđen je samo „zaštitni raspored” i to „sve dok razvoj nemačkih operacija ne stvori uslove za prelaz u ofanzivu”. Opunomoćeni predstavnici Kraljevine Jugoslavije su 17. aprila u Beogradu potpisali kapitulaciju vojske. Italijani tek potom okupiraju Crnu Goru. Jugoslovenska vojska je u početnoj fazi rata nastupala kroz uglavnom prazan prostor ka Skadru, ali se otuda povukla; nikakva bitka od 6. do 17. aprila 1941. nije vođena na crnogorskoj teritoriji.

U Crnoj Gori, za razliku od većine drugih okupiranih područja širom Evrope, nije na snazi vojna, već civilna uprava. Razlika nije nebitna. Na čelu okupacionih vlasti nije oficir, već civilni komesar, službenik italijanskoga ministarstva vanjskih poslova. Ni komunistička ni četnička istoriografija ne tvrde ili sugerišu da je okupator do 13. jula 1941. kršio regule Haške konvencije na način što je sprovodio bilo kakve represalije ili preduzimao nedozvoljene aktivnosti prema stanovništvu. Saglasni su da se radilo o sui generis stanju, „privilegovanoj okupaciji”.

Oficiri, podoficiri i vojnici sa područja Crne Gore – pripadnici Vojske Kraljevine Jugoslavije, čiji su predstavnici potpisali zakonitu kapitulaciju – nijesu po ratnome pravu, nakon što su se predali, odvedeni u zarobljeništvo kao njihovi saborci iz naslavna rata. Italijani ne sprovode fašizaciju Crne Gore, niti formiraju takvu stranku, kao na primjer u Albaniji.

Takođe, okupator ne uznemirava crnogorske komuniste – mada iz naslijeđenih jugoslovenskih kartoteka zna vrlo dobro ko su oni poimenično. Niti jedan komunista, koliko je poznato, do 13. jula 1941. nije pozvan ni na informativni razgovor, kamoli uhapšen. Od tzv. aprilskoga rata do ustanka, KPJ je u Crnoj Gori mogla nesmetano da se posveti konsolidaciji: broj članova od 1.200 se popeo na 1.800, a podmlatka (SKOJ) sa 3.000 navodno na oko 5.000.

Rat protiv Kraljevine Jugoslavije je za Italiju došao nenadano. Nikakve dugoročne planove nijesu imali za Crnu Goru – izuzev Boke kotorske, koju su, zasnivajući „pravo” na nju po osnovu višestoljetne vladavine Mletačke republike, pripojili Italiji. Teritorija Crne Gore za Italijane nema nikakvu strategijsku vrijednost: u njoj nema prirodnih ili industrijskih izvora za njihovu ratnu opskrbu. Na osnovu arhivske građe, vidi se opšta konfuzija među italijanskim vođstvom: što sa Crnom Gorom da rade?

„Odlaganjem izvršenja obećanja za restauraciju Crne Gore”, prema ocijeni iz 1944. Milivoja Matovića, autora iz redova Crnogorske federalističke stranke, Italijani su „uveliko doprinijeli uspjehu anglo-boljševičke agitacije i julskom ustanku”, dok su se „centralisti ujedinili sa komunistima, pod firmom oslobodilačkog ustanka”.

„Komuniziranju Crne Gore”, ocijenjuje Matović, doprinosi i to što se „vođstvo federalista nalazilo pretežno u rukama starih i neodlučnih ljudi i što se vođstvo centralista, takođe, pretežno nalazilo u rukama starih ‘vaganaša’, visokih činovnika bivšeg srpskog režima i trgovačke plutokratije, koncesionara, čija je težnja za punim stomakom i ambicija za penjanje na veće basamake društvenih stepenica najdrastičniji primjer trgovine sa patriotizmom”…

(Ovo je sadržaj emisije „Dopunska iz istorije", koja je na programu Radija Antena M poneđeljkom od 17,30)

(Nastavlja se)

CITIRANA LITERATURA: „Pozdrav Crne Gore Nj. V. Kralju Petru”, „Podgorica nije zapamtila veću radost”, „Politika”, br. 11789, Beograd, 1941, str. 3, 5; „U Crnoj Gori manifestacije su bile snažnije nego 1918. godine”, „Vreme”, br. 6887, Beograd 1941, str. 11; [Milovoje Matović], „Crnogorska kerenština”, „Crnogorski vjesnik”, Cetinje, 1944, str. 2; „Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda”, III, knj. 1, Beograd, 1950, str. 230; „Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda”, III, knj. 4, Beograd, 1953, str. 427-429; „Spomenica1946-1976: Tridesetogodišnjica smrti vožda Trećeg srpskog ustanka Draže Mihailovića”, Čikago, 1976, str. 76; „Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda: Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića (1941–1942)”, XIV, knj. 1, Beograd, 1981, str. 93-100; Velimir Terzić, „Slom Kraljevine Jugoslavije 1941: Uzroci i posledice poraza”, knj. 2, Beograd–Ljubljana–Titograd, 1983, str. 67-73; „Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda: Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića (avgust 1944 – maj 1945)”, XIV, knj. 4, Beograd, 1985, str. 852-854; Branko Petranović, „Srbija u drugom svetskom ratu: (1939-1945)”, Beograd, 1992, str. 187-192; Vladimir Dedijer, „Veliki buntovnik Milovan Đilas: Prilozi za biografiju”, Beograd, 1991, str. 403-405; Serafino Macolini, „Iz kraha u krah, od Tripolija do Crna Gore”, „Matica”, br. 39, Cetinje–Podgorica, 2009. str. 119; Milovan Đilas, „Vlast i popuna: memoari”, Zagreb, 2009, str. 371; „Crna Gora u očima Pircija Birolija avgusta 1941”, „Matica”, br. 48, Cetinje–Podgorica, 2011, str. 434-436…