EKSKLUZIVNO: Nekoliko dokumenata o borcima Za Pravo, Čast, Slobodu i Nezavisnost Crne Gore (4)

Nastavak feljtona

Piše: Vladimir Jovanović

Marko Raspopović. Njegovo ime nalazilo se pod br. 11 od ukupno 11 leševa pobijenih komita u čuvenome okršaju 28. decembra 1923. u Rubežima (Šćepan dolu) kod Nikšića. Ali, kao i njegov saborac Marko-Majo Vujović – i on će „vaskrsnuti”! Obojicu su Srbi proglasili za, tada i na tome mjestu, ubijene. Ispostavilo se da su, barem njih dvojica, živi.

O sudbini Maja Vujovića sam pisao na ovome portalu prije bezmalo dvije godine. Među poređanim leševima komita ispred nikšićke Saborne crkve, od Srba je službeno „identifikovan” leš br. 8 pod nadimkom „Mado” (tipfeler, treba – Majo) Vujović. Ali, Majo, dakle, nije poginuo 23. decembra 1923, već 2. septembra 1925. godine. Ili Majo nije bio u Rubežima kobnoga dana, ili je tamo bio, pa se iz obruča probio? I Srbima je bilo nezgodno da javno priznaju – podigli onoliku žandarmeriju, vojsku, dovukli topove, a ipak im kroz pakao višesatne borbe umaknu jedan ili dvojica komita?

I leš pod br. 11 Srbi su pogrešno identifikovali: Marko Raspopović. On je mlađi brat čuvenoga Sava Raspopovića. U Rubežima je Savo zaista i poginuo. Uzevši te dvije činjenice u obzir, velika je vjerovatnoća da je Marko bio tamo 28. decembra 1923. ali se probio iz obruča!

O tome da je Majo Vujović živ, već narednih dana nakon komitskih pogibija u Rubežima, čulo se itekako – otpočeo je Majo novi osvetnički ciklus; na kraju su ga teretili za čak 59 ubistava! Za razliku od Maja, za Marka Raspopovića, da je i on živ, doznaje se nešto kasnije, a vezano za previranja u Albaniji.

U to vrijeme politički nestabilna Albanija je duži period placdarm ili relativno bezbjedno skrovište crnogorskim borcima Za Pravo, Čast, Slobodu ii Nezavisnost: otuda upadaju u Crnu Goru ili se tamo sklanjaju pred srpskim poćerama. Međutim, sukob između albanskih lidera, premijera Ahmeta Zogua (Ahmet Muhtar Zogolli), te s druge strane opozicije – predvode je Avni Rustemi i Stilijan Noli – otvara 1924. prostor za miješanje Beograda.
Zogu je preživio 23. februara 1924. atentat.

Unajmljeni ubica 20. aprila 1924. u Tirani puca na Zoguova konkurenta Rustemija i smrtno ga ranjava. Uslijediće poziv Nolija na prevrat – „demokratsku revoluciju”. Zogu sa oko 500 pratilaca bježi preko granice, kod Srba u Kraljevinu SHS. Vlast u Tirani preuzima Noli, pravoslavac – interesantno, najprije arhimandrit Ruske pravoslavne crkve u Americi, kasnije episkop Albanske pravoslavna crkve (sa crkvenim imenom Teofan – Fan). Za nas važnije, uz Nolija su i – crnogorski komiti. Među njima je Marko Raspopović.

I sad, budući sredinom juna 1924. imenovan za regenta-premijera, Noli objavljuje naciji deklaraciju o slobodama i reformama. Međutim, njegova vlada je međunarodno bojkotovana. Italija i Kraljevina SHS, saveznice po tome pitanju, šire intrige o Nolijevim proboljševičkim idejama. Velike sile, pod firmom poštovanja legalnosti, zahtijevaju povratak na vlast Zogua.

Onda Albanija uspostavlja diplomatske odnose sa SSSR-om. To je fatalno za Nolijevu vladu. I od strane zapadnih sila Beograd dobija „zeleni signal” da obori Nolija.

U decembru 1924. Zogu otpočinje vojni kontraudar. Pripreman je u Kraljevini SHS i otuda izveden. Srbi su Zoguu obezbijedili dio svojih vojnih snaga, logistiku, ali i legiju „bijelih” Rusa (predvodi ih pukovnik Ilja M. Miklaševski). Loše organizovane Nolijeve snage dale su slab otpor, skršen za svega dvije neđelje. Zogu će 24. decembra 1924. umarširati u Tiranu. Noli emigrira u Italiju.

Glavna spona Zogua i Srba u ovome komplotu je Husein Ceno-beg (Ceno begu, ili Ceno bej Kryeziu). Ovaj koloritni lik rođen je 1895 u Đakovici. Angažovan još kao mladić u albanskim nacionalističkim ligama. Organizuje od 1912. do 1915. oružane napade na Crnogorce u Metohiji, tada u sastavu Kraljevine Crne Gore. Po svršetku Velikoga rata, Ceno-beg pravi dil sa Srbima, lično sa Nikolom Pašićem: postavili su ga za gradonačelnika Đakovice, a on će za njih izvršavati obavještajne misije u Albaniji. Ceno-beg je, naime, oženio Nafiju, sestru Zoguovu. Biće u Tirani sa Zoguom kada ga Noli obori s vlasti. Zajedno bježe u Kraljevinu SHS.

Nakon što se Zogu povrati na vlast, Ceno-beg dobija čin pukovnika. Krajem 1924. i početkom 1925. smaknuće istaknute Nolijeve podržavaoce, poput Aslana Curija i Zija Dibre. Ali – navodi se u albanskoj istoriografskoj literaturi – Ceno-beg će ubiti i „crnogorskoga nacionalistu i antijugoslovena Marka Raspopovića”. Za beogradske novine izjaviće tih dana: „Imao sam puno posla. Ubio sam vašega neprijatelja Marka Raspopovića!”

Svjedok, Asim Kopliju, lokalni zvaničnik u Skadru, kazaće: „U Skadru je uhapšen Crnogorac Marko Raspopović. Sa još dva druga Crnogorca on je juna 1924. učestvovao u Nolijevoj revoluciji. Ja sam pozvao jugoslovenskoga konzula u Skadru, predstavio mu situaciju, a on je tražio da mu se predaju Raspopović sa dva Crnogorca koja smo imali pod komandom. Konzul mi je rekao da su trojica Crnogoraca opasni neprijatelji i Jugoslavije i Albanije”.
Međutim, taj Kopliju, tvrdi, nije raspoložen da izruči Raspopovića i drugove: „U kasarni sam razgovarao sa Markom Raspopovićem. On je dobro govorio albanski. Rekao sam mu za ozbiljne prijetnje u pogledu njegove bezbjednosti i pristao sam da ga iz Skadra prevezem, od Brdice do Medove, a odatle da otplovi za Italiju.

Međutim, trojica Crnogoraca su se predali Ceno-begu. A ovaj je Marka Raspopovića objesio”.

Srpska štampa je pisala relativno opširno o tome. Dopisnik iz Skadra 6. januara 1925. javlja da je „stigla vest da je u Malisorima ubijen crnogorski razbojnik Marko Raspopović”, da je on „rođeni brat čuvenog odmetnika Sava Raspopovića, koji je pre godinu dana ubijen sa gotovo celom svojom družinom”, a da je Marko „prešao u Albaniju sa još nekoliko crnogorskih razbojnika i stavio se ovde u službu Fan Nolija”.

„Posle pada Tirane i Skadra”, veli srpska štampa, „Marko Raspopović je pokušao da se bekstvom spase iz Albanije. Ali, Ahmed-begovi ljudi uhvatili su ga između Skadra i San-Đovanija [Medove], gde se bio uputo, jamačno, da bi se dočepao koga italijanskoga broda. Poveden da bude izdat našim vlastima, Marko Raspopović je ponovo pokušao da beži, ali je pri tome pokušaju platio glavom“.

Ni Ceno-beg nije se nanosio glave. Napuštajući svoje veze sa Srbima, okrećući se Italijanima, Zogu ga, sa mjesta ministra unutrašnjih poslova, šalje u Beograd za ambasadora, potom za ambasadora u Čehoslovačkoj. U Pragu će Ceno-bega 14. oktobra 1927. ubiti Alkibijad Bebi, rodom iz Elbasana. Atentator je izjavio: „Ubio sam Ceno-bega jer je srbofil koji pokušava prodati Albaniju Jugoslaviji”. Zapravo, postoje tvrdnje da ga je Zogu angažovao da presudi Ceno-begu. Bebi će biti ubijen tokom procesa, usred sudnice u Pragu, od strane jugoslavenskoga agenta – Zija Vučitrnca, Albanca, četnika iz organizacije Koste Pećanca, etc.

Fotografiju obješenoga Marka Raspopovića objavio sam prvi put početkom prošle godine za štampano izdanje časopisa „Ars”. Na temelju nje može se procijeniti da Marko Raspopović nije, kako tvrdi srpska štampa, ubijen u bjekstvu, već je pogubljen vješanjem. Isto tako, fotografija zaista dokazuje da je Marku presudio srpski agent Ceno-beg. Uslikani su i njegovi saradnici, komandant albanske žandarmerije i ađutant – izvjesni Ferid. Na primjerku fotografije obješenoga Marka Raspopovića u pośedu vlasti Kraljevine SHS na srpskome jeziku dopisan je ciničan komentar: „Kratko pravosuđe”.

(Kraj)