Kad 1943. moj Ćiro s četnicima na Neretvu pođe … (2)

Piše: Vladimir Jovanović

Partizanska „trojka” iz Morače u drugoj polovini 1941, bliže neutvrđena datuma, zaputiće se, dakle, za Štitaricu, selo blizu Mojkovca, da ubije Jovana Vukovića, nosioca srebrne Obilića medalje, najuglednijega Štitaričanina – zelenaša, člana Crnogorske federalističke stranke i Komiteta za nezavisnu Crnu Goru u Kolašinu, predśednika Opštine Polja Kolašinska.

„Jovan Vuković je bio ugledan građanin i hrabar vojnik; učesnik sva četiri rata”, pisao je Rade Vujisić, hroničar Štitarice. „U toku Drugog svjetskog rata Jovanova politička opredijeljenost nije bila po volji KPJ, pa se odmah našao na spisku onih koje treba ‘ukloniti’”.

Naređenje za likvidaciju Vukovića nije po vojnoj, već po partijskoj liniji. Stiglo s najviše komunističke adrese Crne Gore: Pokrajinskoga komiteta. U više tajnih i javnih akata PK KPJ i partizanski štabovi mjesecima targetiraju zelenaše – partizanskim smaknućima zelenaša i započinje bratoubilačko ludilo; a partizani su tada i buduući četnici.

Za likvidacije, partizansko vođstvo obično bira najpovjerljivije. Članovi „trojke” koju poslaše u Štitaricu su: Veko Radović (ubiće ga četnici 5. jula 1942. na Crkvinama), Milun M. Lakićević, Ćiro Radislavljev Radović. Svi iz Bara, sela u Donjoj Morači. Kad pristignu u Štitaricu, jedan akter, Ćiro, veli njegov sin Amfilohije (Risto) Radović, odbiće da izvrši zadatak; vrativši se u Moraču, kako se citira, biva od svojih partizana razoružan…

***
Jovan Vuković, zaista, nije ubijen. Izbjegnuvši „ZASJEDE koje su mu postavljane da bude likvidiran”, sklonio se na sigurnije mjesto, navodi Rade Vujisić, a „konfiskovana cjelokupna imovina i stočni fond zbog kojega je oglašen kulakom”.

Ali, ako se nijesu dočepali Jovana, neki partizani, ne zna se (zasad) otkud bjehu, ubiše mu sina – Milovana Vukovića.

Prema Vujisiću, „Milovan se nalazio kod kuće, ne sluteći da će njegova glava platiti što Jovana nijesu mogli uhvatiti, i ne znajući da je i on na spisku onih koji ‘smetaju’ pokretu; odveden je od strane partizana i strijeljan u Palješku Goru, zatrpan ispod krlje da se ne bi mogao pronaći”.

U saopštenju br. 6 Glavnoga štaba Narodnooslobodilačkoga pokreta za Crnu Goru i Boku, od 12. januara 1942, piše da je likvidiran Milovan Vuković, „špijun i petokolonaš”, bez navođenja datuma kad se to desilo (Vučeta Redžić, „’Pasje groblje’ u Kolašinu”, Beograd, 1999, str. 226).

Targetiran je od komunista i Miraš – najstariji sin Jovana Vukovića. „I on je bio ‘obilježen’ za likvidaciju od strane KPJ, jer je sin Jovanov. Uhvaćen je na ‘časnu riječ’ da mu se neće ništa loše dogoditi; i nakon te ’časne riječi’ odmah sproveden na strijeljanje”, piše Vujisić.

„Kada su ga sprovodnici doveli do mjesta u ‘Glavni štab’, gdje ga je trebalo ubiti, on je bio toliko hrabar, gledajući neizbježnoj smrti u oči, i uspio da jednoga sprovodnika ubije, a da drugoga savlada, rani ga i razoruža, i da pobjegne”, etc.

Što je bilo s Jovanom Vukovićem? „Jovan je, kasnije veoma ogorčen na postupak prema njemu, pa nije nikome praštao za koga je saznao da je učestvovao u razuranju njegove imovine, a pogotovu nije mogao zaboraviti nevinu smrt sina Milovana”, piše Rade Vujisić.

„Pošto je bio u poodmaklim godinama, nije mogao da izdrži dalje ratovanje, a nije htio da se preda partizanskim vlastima, jer je bio proglašen za narodnog neprijatelja, s tim mu je bila izrečena i smrtna presuda, on je izvršio samoubistvo u svojoj kući krajem 1944. godine. Vlasti nijesu dozvolile da bude sahranjen u seoskom groblju, niti da mu grob bude obilježen” („Štitarica na raskršću vjekova - hronika”, Nikšić, 1995, passim).

***
Vraćamo se u jesen 1941.

U Manastir Morača iz Štitarice pristiže partizanska „trojka”. Prema Amfilohiju, „oduzmu im oružje, tamo, kad su bili u Morači; ali su poslije ponovo vratili ih, negdje, da li je to sad bilo u oktobru mjesecu, kad je to bilo, sa istom porukom”.

Kako se „trojka” pretpostavljenima opravdaše ako zadatak ne izvršiše? Nema podataka. U verziji saopštenoj 15. marta 2019. u podgoričkoj „Srpskoj kući”, Amfilohije veljaše: „Tek kad su došli u selo, kako se zove, tamo… u Štitaricu, onda je Veko rekao, mome ocu: ‘Mi smo upućeni da ubijemo, da likvidiramo Jovana Vukovića’... Moj otac kaže: ‘Veko, kumim te Bogom, jesmo li mi krenuli da ubijamo jedni druge, ili smo krenuli protiv okupatora i fašista? Ja… ne prihvatam’”.

Međutim, po prethodnoj verziji Amfilohijevoj, onoj napisanoj, to navodno nije rekao samo Ćiro, već i Milun Lakićević: „On i Milun, SKAMENJENI, ZAPITALI SU Veka: ‘Jesmo li mi ustali protiv okupatora, ili da ubijamo jedni druge?’ Odbili su da izvrše zločinački zadatak”(„Na zli put bez povratka…”, „Svetigora”, br. 247, jul 2015, str. 13).

***
Kako bilo, partizanska „trojka” ima novi zadatak: da „prokrstari” Raičevinom i Prekobrđem, moračkim selima. Prethodno, odbivši zadatak po istome poslu u Štitarici, kako se tvrdi, sada opet u „trojku” svrstavaju Ćira Radovića. Otkud to? Objašnjenja o ovome od Amfilohija nema nikakva. Liše njegova oca, članovi „trojke” su Janko Ćirović i Miloš Bošković. Takođe iz sela Bare, Ćirović je od 1940. član KPJ, jedan od predvodnika ustanka u Morači; izuzetno hrabar kao ratnik, docnije proglašen za narodnoga heroja.

„Trojka” kreće na zadatak. O tome, 15 marta 2019. Amfilohije veljaše:

„Tu je bio Janko Ćirović, među njima, neki, ovaj, koji je još bio među njima. Ovaj… trojka. Da idu. Gdje da idu?…

I kad su došli kod Lakića Perovića – ovaj Perović, koji je sad u ‘Monitoru’, ovjde, to je njegov, Miodragov stric, jeste. Lakić Perović, on je bio djelovođa u opštini, u Manastiru Morači; bolestan čovjek bio.

I kažu, treb’o da se javi dolje u komandu. Pa to, onda se znalo, kad je pozivano da se javi u komandu, zna se šta će da bude s njim. I on čovjek, bolestan bio, sjedi tamo u zapretu nekome, kaže: ‘Nemojte ljudi’, kaže, htio prvo da ozdravi, ‘pa ću ja sam doći’. ‘Ne, ti…‘ I onda ga na silu dignu. Moj otac, kad je shvatio o čemu se radi, onda on se sav SKAMENIO.

On svaki put kad mi je to pričao, on je plakao. On je ostao, ima Petar njegov [Lakića Perovića sin] koji je sa mnom zajedno bio u školi, iz torbice, torbe one, ‘pletivače’, izvadio parče ljeba, šta je imao, parče sira, da dâ djeci. I ovi su ga odveli, ovoga Lakića; i tu ispod njive, tu je on ubijen”.

Ćiro Radović se, dakle, tvrdi Amfilohije, i u Morači – SKAMENIO! A kako glasi Amfilohjeva pisana verzija:

„Poslije kraćeg vremena upućena je slična ‘patrola’ na čelu sa potonjim narodnim herojem Jankom Ćirovićem, u kojoj je bio isti Ćiro i Miloš Bošković iz Đurđevine, u ‘obilazak’ Raičevine i Prekobrđa. Pravi cilj je opet znao samo komunista Janko: likvidiranje Lakića Perovića, djelovođe iz manastira Morače, koga je patrola našla teško bolesnog pored ognjišta, sa malom djecom. Molio je Lakić: ‘Sam ću se javiti u komandu, samo da ozdravim’. SKAMENJEN Ćiro, po sopstvenoj priči (kad god je to kazivao kasnije – ridao je), ostao je u kući, dajući iz svoje ‘pletivače’ hranu malom Petru, Lakićevom sinu. U međuvremenu, NEŠTO DALJE OD KUĆE, ISPOD CKLADA, PORED NJIVE, ČUO SE PUCANJ; strijeljan je bolesni, na silu ODVEDENI U KOMANDU, Lakić Perović” („Na zli put bez povratka…”, „Svetigora”, br. 247, jul 2015, str. 13).

***
Za razliku, kako se tvrdi, od misije u Štitarici, sada u Morači nema svjedočenja o protivnim glasovima unutar „trojke” – Lakić Perović je, zaista, ubijen.

Đe tačno? Po zapisu Amfilohija, toga su čovjeka smaknuli – „nešto dalje od kuće, ispod cklada, pored njive, čuo se pucanj”, ili to bijaše u komandi, jer u istoj rečenici zapisa „na silu odvedeni u komandu, Lakić Perović”?

U svakome slučaju, „poslije, kad su prevladali ovi, Jugoslovenska vojska u otadžbini, u Kolašinu, onda je i Ćiro pozivan za ubistvo Lakića”, veljaše Amfilohije, „i onda su SVI potvrdili da on čovjek nije učestvovao u tome”. Ko su to SVI – bliže podatake on ne kazuje.

Amfilohije još zapisa: „Iako je Ćiro kasnije opravdan kao nevin na sudu u Kolašinu (1942), on sebi nikad nije mogao oprostiti što se tako na prevaru našao na mjestu tog zločina”.

Kad je to s Ćirom na četničkome sudu tačnije moglo biti? Prema dr Jovanu Bojoviću, „formiran je zlogasni četnički zatvor u Kolašinu 23. februara 1942. godine, kada su u njega dovedeni prvi zarobljeni partizanski borci; kroz ovaj zlogasni zatvor od njegovog osnivanja, pa do rasformiranja 14. maja 1943, prošlo je oko 2.000 zatvorenika, od kojih su, prema najnovijim istraživanjima, samo na Brezi, strijeljana 74”.

Po formiranju zatvora, počinje s radom četnički prijeki vojni sud u Kolašinu. Bilježi se da su, krajem marta 1942, po presudama, na Brezi prvi strijeljani potpukovnik Radisav Radević (Mateševo), kapetan u penziji Đuro Raosavljević (Lipovo), te mladići Nikola Kruščić (Bjelojevići) i Miljan Vuković (Vasojevići). Da će biti strijeljanja, oglašavalo se javno, dobošarima po Kolašinu, s naglaskom „da se svaki koji se ne odazove ovome pozivu ima smatrati neprijateljem četničkog pokreta”. Tako i bi. Četnički streljački stroj, njih osmorica, zapuca po komandi. Ali, masa okupljenih posvjedočiće da kapetan Raosavljević „osta nepomičan”.

„Četnici su sa čuđenjem pogledali jedan drugog i dok su se pripremali za drugi plotun, Raosavljević im oštro, kroz bolove, uzviknu: ‘Udrite, ne mrcinite! Slabe su vam puške dali Italijani!’ Dželati su oborili na starog ratnika i drugi plotun, ali on i dalje nepomično i gordo stoji izazivajući zbunjenost kod svojih dželata. Ovi su mu ubrzo sasuli u grudi i posljednjih 8 kuršuma, koji su savladali neviđenu snagu ovoga starca, koji je i tada veoma sporo padao, ustremljujući oštar ratnički i osvetnički pogled prema ubicama” („Kolašinski četnički zatvor 1942-1943”, zbornik, Titograd, 1987, passim), etc.

***
Da četnici, više od partizana, obavljaju egzekucije sunarodnika – ubistvâ van borbenih djejstava – mogao se, dakle, uvjeriti Kolašin, njegova okolina, Morača i cijela Crna Gora. Prema Amfilohiju, Ćiro Radović, ne zbog smaknuća Lakića Perovića, već, tvrdi, drugim povodom, nije više partizan, već postade – četnik:

„Moj otac, Ćiro Radislavljev, poslije božićnjeg krvavog pira u Kolašinu početkom 1942, kada je, po nalogu Brozovih komesara, pobijeno nekoliko stotina biranih Kolašinaca, Moračana i Rovčana i napravljeno tzv. ‘pasje groblje’, stavio se pod komandu svog bliskog rođaka Gaja Gavrila Radovića, kapetana kraljevske jugoslovenske vojske u otadžbini, generalštabnog oficira Draže Mihailovića” („Na zli put bez povratka…”, „Svetigora”, br. 247, 2015, str. 13).

Međutim, izgleda da to nije bilo baš tada – oko 7. januara 1942. godine. Moraše li Ćiro, nota bene, prvo na četnički sud? A i partizani su Moračom, uglavnom, vladali još par mjeseci.

E sad, je li kapetan Gajo Radović, čiji vojnik posta Ćiro, uzornik koji se klonio bratoubilaštva? Novokomponovna pjesma, objavljena na stranicama Amfilohijeve „Svetigore”, opisuje sljedeće Gajove predispozicije:

„Gavrilo Radović iz Donje Morače
Ni kao dijete nije znao da plače
Plakao je unutrašnjim suzama
Za srpskim rodom u uzama”.

Biva toga u „poeziji”, a kako je u realnosti?

Kapetan Gajo je na popisu učesnika konferencije komandanata Pavla Đurišića iz sastava Limsko-sandžačkih četničkih odreda od 15. septembra 1942. u Kolašinu. Osim razbjenih, posakrivanih i vojnički neaktivnih grupica (gerila), drugih partizana u Crnoj Gori nema. Svejedno, četnički komandanti odlučuju da treba „suzbiti svaki politički rad uperen protiv četničke organizacije”, naime „sastaviti spskove političara sa ‘višom ambicijom’, intelektualaca van četničke organizacije, komunista, bilo da su u šumi ili su se prijavili, zelenaša, sumnjivih federalista”, pa logično bratoubilačkim pokoljima, „odrediti trojke od najpovjerljivijih i najhrabrijih ljudi”, etc (Radoje Pajović, „Kontrarevolucija u Crnoj Gori: četnički i federalistički pokret 1941-1945”, Cetinje, 1977, str. 286-287).

Je li to sve od kapetana Gaja? Nije, Gajo je član vijeća prijekoga četničkoga vojnoga suda u Kolašinu. Tu se izriču smrtne presude sunarodnicima (Vučeta Redžić, „Građanski rat u Crnoj Gori…”, knj. 2, Podgorica, 2002, str. 637). Avanzovao Gajo čin četničkoga majora…

***
I Ćiro Radović, ukoliko je Amfilohiju vjerovati, nastaviće ratovanje, ali sad pod četničkom kokardom i-ili mrtvačkom glavom. Dakle, veli Amfilohije, Ćiro „stavio se pod komandu”; reklo bi se, nije mobilisan, prisilno naćeran, no četnik postao – svojevoljno. S kim su se četnici tukli i u Morači i u cijeloj Crnoj Gori? Samo bratoubistva – nema nijedan, ponavljam, nijedan podatak o ikakvoj borbi četnika Crne Gore protiv Italijana i Njemaca. Je li se Ćiro u četnicima zbog toga kad SKAMENIO – bližih podataka nema.

Ako su đe o četnicima dokumenti detaljno sačuvani – to su oni iz perioda Bitke na Neretvi („Fall Weiss”, januar-april 1943). Tamo je četnicima za nevolju arhiva zaplijenjena od partizana. Četnici koordiniraju operacije sa Italijanima, Njemcima i ustašama. Predvodili ih neposredno čiča-Draža-đeneral i Đurišić-mlad-majore, između ostalih. Pa ih „crveni” tadijen razbili, ko nikad dotad.

Mjesecima ranije se mobilisala četnička vojska po Crnoj Gori, da je povedu, na braću, i to van Crne Gore. A Ćiro Radović, šta bi s onom njegovom: „Veko, kumim te Bogom, jesmo li mi krenuli da ubijamo jedni druge, ili smo krenuli protiv okupatora i fašista?” Ništa od toga. Kuj-će-šta-će, rekosmo, Ćiro „stavio se pod komandu” – ajd’ i on sa ordijom na Neretvu!

„Poslije bitke na Neretvi, budući ranjen kod Kalinovika”, zapisaće Amfilohije o Ćiru, „vraća [se] kući na liječenje, spasivši tako sebe i porodicu”.

***
Eto, tekli tako dani ratni: te partizan, te se u Štitarici skamenio, te Veku skreso, te ga razoružaše, te jopet u partizane boj da bije – skameni se al Janku skreso nije, te za „pletivaču”, te podaj sira i ljeba, te nije/jeste zapucalo ispod cklada ili bješe u komandi, te ridao, te SVI rekoše, te Gajo „plakao unutrašnjim suzama”, te jopet nije/jeste se skamenio, te pravac Neretva, te ga tadijen na Kalinovik raniše, te se izliječi, te se spasi, te nastupi „brozomora”, te kuj-će-šta-će ajd maloga Rista na škole biogradske, te ovaj jednu (teologiju) završi, drugu (filologiju) zaglavi, te Risto pacifista bijo i nije vojsku služijo – voliji Evropom da skita i „rodbinu” iz UDBE pita, te…

Ostalo je istorija, stand-up istorija, ili, što veljaše Risto, narečeni Amfilohije: „Jedva sam uspio, i to preko nekih UDBAŠA, mojih rođaka”.

(Kraj)

Kad moj Ćiro dobi 1941. zadatak iz komiteta… (1)