ROVAČKA REPUBLIKA (8) „Srpski topovi otvorili vatru na rovačke domove“

Feljton Antene M

Piše: Vladimir Jovanović

S obzirom na višestruku brojnost i nesmjerljivu opremljenost srpskih snaga za napad na Rovca, te njihovu obuhvatnu koncentraciju, jasno je kako ustanici nijesu imali šanse da u duže zadrže njihov prodor.

Izvjesna pogodnost za davanje otpora je konfiguracija Rovaca, tj. relativna nepristupačnost. Prośečna visina plemenske teritorije je oko 800 m. Rovca su ispresijecana sućeskama, uvalama i uśecima glečerskoga i rječnoga porijekla.

U donjim slivovima rovačkih rijeka – Mrtvice, Śevernice, Ibrištice – ranije su bile i gušće šume hrasta, cera, brijesta, jasena ili lijeske, a bukove šume dominiraju u njihovim gornjim slivovima, tj. atarima selâ Vlahovići, Gornja Rovca i Liješnje. Najviši predjeli Rovaca, poput śeveroistočne strane Maganika, obiluju jelom, smrčom, borom. Maganik ima vrhove iznad 2.000 m (Međeđi vrh, Petrov vrh, Rogođed). Liše platoa, planinskih površi, selâ Trmanje i Liješnja, a oba su iznad 1.000 m – Rovca gotovo i nemaju zaravni.

U oktobru 1919. postojale su, kroz Rovca, samo pješačke staze, uz ekstremno okomite uzbrdice do Trmanja, Liješnja i Veljega Dubokoga i od Međuriječja do gornjorovačkih sela podno Maganika. Strane i litice kanjona Mrtvice dižu se „kao kakvi zidovi“ i preko 1.000 metara. Makadamski put kroz Platije, iz Pipera do Manastira Morača – a prolazi samo kroz periferni dio Rovaca – probijen je tek 1937, etc.

Između 300-400 ustanika, pripadnika Rovačkoga bataljona i komitâ iz drugih crnogorskih krajeva – osobito s širega prostora Nikšića – bili su, navodi se u njihovome izvještaju, „naoružani samo puškama, bez dovoljno municije”. Iz dokumenata srpskoga arhiva, moglo bi se zaključiti da su ustanici raspolagali i najmanje jednim puškomitraljezom.

Srbi su 26. oktobra 1919. glavninom napali iz pravca Manastira Morača. Na tome pravcu, njihov 11. pešadijski puk, zatim jedinice 58. pukovske okružne komande iz Kolašina i 2. bataljona 2. žandarmerijske brigade, skupa sa najamnim bašibozukom iz redova „bjelaša“ – svi podržani kanonadama artiljerije 3. brdskoga diviziona Jadranskoga artiljerijskoga puka – nailaze na žilav otpor, osobito na pravcu nastupanja u rejonu Međuriječja.

Uz lošu motivisanost većine običnih srpskih vojnika i nepoznavanje terena, te lošu koordinaciju sadjejstvujućih trupa iz pravaca od Nikšića, Danilovgrada, Podgorice i Lijeve Rijeke – sve to uzrokuje sporo napredovanje. Naime, tek nakon tri dana intenzivnih borbi, 29. oktobra 1919, p.puk. Dušan Besarabić komandant 11. puka, izvještava Komandu Zetske divizijske oblasti da su „komiti, 150 do 200”, tvrdi, „razbijeni, izbegli i sklonili se u Maganiku, Platiju [Platijama] i Sreteškoj gori”.

U depeši, Besarabić poručuje: „Još jednom, molim, naredite, da odred iz Danilov Grada, Podgorice i Leve Reke, pomoću meštana i sviju policijskih organa u označenim mestima pohvataju komite, inače je zaludan dosadašnji naporan i uzoran rad”. Ukoliko se to „najhitnije ne izvrši”, nastavlja Besarabić, Rovčanima će „CELA MORAČA PREĆI”. Navodi kako su „uhvaćene tri komite, od kojih je jedan ubica, a jedan što je uzeo puškomitraljez”.

Međutim, iako je most kod Međuriječja zauzet 27. oktobra 1919, pukovnik Milan Milovanović, načelnik štaba Komande 2. armije iz Sarajeva – a pod tom Komandom su neposredno djejstvovale sve srpske snage u Crnoj Gori – u izvještaju Vrhovnoj komandi u Beogradu od 30. oktobra 1919. navodi da „odmetnici u Rovcima [još] DRŽE POLOŽAJ MEĐUREČJE“. Istoga dana, „iz Podgorice i Nikšića upućena je po jedna četa 2, mitraljeza i 1 brdski top“...

Kako napomenuh u prethodnim nastavcima, uprkos nemalim problemima u prikupljanju i angažovanju najamničkih snaga – tzv. „omladinskih“ četa, te njihovoj nepouzdanosti, Srbi u napadu, na terenu na Rovca, nijesu bili bez istaknutijih domaćih pomagača. Najpoznatiji od njih je – Mato Milošev Vujisić, nastanjen na Vladošu, kod Kolašina.

Vujisić je bivši crnogorski oficir, komandir artiljerije Kolašinske brigade – istakao se 1916. kontrabatiranjem Austro-Ugara u Mojkovačkoj bici. Nosilac je nekih od najviših odlikovanja Kraljevine Crne Gore. Dopao je austrougarskoga zarobljeništva. U logoru Karlštajn se udružio sa grupom najistaknutijih zagovornika „ujedinjenja“, a među njima je u to vrijeme „najvatreniji“ Sekula Drljević, zatuim Marko Daković, te drugi, poput Boška Boškovića – koji je 1919. i neko vrijeme docnije načelnik Okruga kolašinskoga, te će u tome svojstvu, skupa sa Vujisićem, za račun okupartora i on odigrati neslavnu ulogu u napadima na Rovčane.

Kako navodi u svojim bilješkama jedan od ondašnjih crnogorskih zarobljenika u Austro-Ugarskoj, učitelj Ljubo Bulatović, Rovčanin, „skoro svaki dan bila je kod nas prepirka o Crnogorstvu i Srbiji, kao i obično, mnogi valjaju drvlje i kamenje na sve što je Crnogorsko’“ (Novica Rakočević, „Crna Gora u Prvom svjetskom ratu 1914–1918“, Nikšić 1997,str. 360).

Dakle, početkom 1918. u austrougarskome logoru Karlštajnu dolazi do oštre podjele među crnogorskim zarobljenicima: „za“ i „protiv“ kralja Nikole I Petrovića Njegoša. Prema svjedoku tih događaja, dr Nikoli Škeroviću, pristalici „ujedinjenja”, „KO JE BIO ZA OPSTANAK KRALJA NIKOLE I NJEGOVE DINASTIJE – BIO JE PROTIV UJEDINJENJA SRPSKOG NARODA, ODNOSNO PROTIV UJEDINJENJA JUGOSLOVENA; s druge strane – KO JE BIO PROTIV PETROVIĆ-NJEGOŠ DINASTIJE, BIO JE I PROTIV SAMOSTALNE CRNE GORE“ („Zapisi”, V, knj. 8, Cetinje 1931, str. 287).

Mato Vujisić se, dakle, uz saplemenika Sekulu Drljevića, pogazivši oficirsku zakletvu, još početkom 1918. opredijelio protiv kralja Nikole i nezavisne Crne Gore. Međutim, najpoznatiji tamo zarobljeni Moračanin je brigadir Miloš Medenica, ratni zapovijednik Kolašinske brigade. On se očituje kao pristalica nezavisne Crne Gore, a uz njega i dominantan broj oficira i narodnih prvaka iz Morače, Rovaca i Uskoka.

Zbog toga, napisali su Drljević, Vujisić i još osmorica drugih, kako navodi dr Mitar Karaula, prijeteće pismo brigadiru Medenici, te brigadirevim istomišljenicima u logoru Karlštajn sa područja Rovaca, Morače i Uskoka, tvrdeći da kao „SUUČESNIK U ZLOČINU PROTIV NAŠIH PLEMENA I U MOMENTU NAŠEG OBRAČUNA, A ON MORA DOĆI – BIĆETE NUŽNO PREDMET NAŠIH NAPADA, ZAJEDNO SA OSTALIM KRIVCIMA“ („’Crnogorska elita’ u logoru Karlstein 1916-1918“, „Matica“, br. 66, Cetinje-Podgorica 2016, str. 268-278), etc.

Mato Vujisić je porijeklom iz moračkoga sela Prekobrđa u Donjoj Morači, a tamošnje bratstvo Vujisića, po izbijanju Božićnoga ustanka, srpske okupacione vlasti pokušavaju da instrumentalizuju, guranjem u bratoubilački rat protiv suśednih Rovčana.

Mogućnost za to je bila utoliko veća jer su Vujisići – po tradiciji grupisani u formacijama Crnogorske vojske u svoju posebnu, Podsku četu – tokom ratova i u zarobljeničkim logororima 1912–1918. ostali bez većine svojih istaknutijih oficira. U tome periodu su poginuli, ili uslijed ranjavanja preminuli, major Novak Girov Vujisić, zatim oficiri, barjaktari i perjanici Luka Punišin, Špiro Perkov, Radoš Boškov, Maksim Ćućin, Miloš Boškov, Mijat Radosavljev Vujisić... Najpoznatiji ondašnji Vujisić – crnogorski general Pavle Vujisić, umro 1920. – nije se o „ujedinjenju” javno izjašnjavao ni „za” ni „protiv”.

Posljednje okupljanje Podske čete Vujisićâ, prema jednoj verziji, bilo je 27. decembra 1918, kada su „na skupu vojnika u Prekobrđu“ potpisali izvjesni tekst. Tu se, doslovno, kaže da „ima pokvarenih tipova, koji, naviknuti na svoja nevaljalstva, a težeći za mračnjaštvom i nazatkom, idu na to da se omete pravno stanje stvari u Crnoj Gori i osujeti idealni čin brackog ujedinjenja Crnogorskog i Srpskog naroda“.

Tvrdi se da je „naročito na Mojkovcu, bivši kralj Nikola predao Crnogorski narod u ruke neprijatelju“, da su „vojnici Podske čete gotovi ustati protiv svakoga onoga koji se osmjeli i promisliti, a još manje učinjeti, da ma kako smeta red i poredak u narodu”, te se „stavljaju na rapoloženje Izvršnom narodnom odboru [tzv. Podgoričke skupštine] za opštu stvar srpske ideje i velike i moćne Jugoslavije” (Rade Vujisić, „Bratstvo Vujisić”, Podgorica 1998).

Iako nekolicina Vujisića zaista gine u borbama sa moračkim i rovačkim ustanicima – u novije vrijeme imena njih dvojice upisana su na spomen ploči u Manastiru Morača, a ubijen je, uz njih, kako smo viđeli, i kapetan Jagoš K. Vujisić – većina ostaje po strani i gleda svoja posla.

Izuzetak je, dakle, Mato Vujisić. On u jesen 1919. komanduje dijelom srpske artiljerije koja djejstvuje sa Lokve Puletića – izdignute zaravni iznad Međuriječja, sa lijeve strane rijeke Morače.

Ljubo Anđelić piše 1960. da je, kod naroda kolašinskoga kraja, „uspomena na ovaj pohod vezana za ’SRPSKE’ TOPOVE IZ KOJIH SU MORAČKI BJELAŠI SA LOKVE PULETIĆA OTVORILI VATRU NA ROVAČKE DOMOVE“ („Grad na Tari“, str. 45).

Prema Rovčaninu Stevanu Popoviću, tokom srpske kampanje na Rovca u jesen 1919, „KOMANDIR ARTILJERIJE, MATO VUJISIĆ, SA LOKVE PULETIĆA, RUŠI TOPOM KUĆE PO ROVCIMA” („Rovca i Rovčani u istoriji i tradiciji”, Nikšić 1997, str. 208).

Prokletstvo bratoubilaštva, započeto tada prolivanjem krvi Rovčanima, povratilo se i u narednoj generaciji, ali kao osvetnički bumerang – od šestorice sinova Mata Vujisića, pripadnika četničke organizacije, petorica su pobijeni…

(Nastavak feljtona u poneđeljak 13. novembra)

ROVAČKA REPUBLIKA (1) „Mi imamo našu slavu, Kralj Nikolu, mudru glavu”

ROVAČKA REPUBLIKA (2) „Ustanak bataljona rovačkoga ZA ODBRANU PRAVA I ČASTI CRNE GORE”

ROVAČKA REPUBLIKA (3) "Krvave borbe sa NAJGROZNIJIM NAŠIM NEPRIJATELJEM – SRBIJANCIMA”ROVAČKA

REPUBLIKA (4) Rovčani 1919. u planini Lukavici potukli dva srpska bataljona

ROVAČKA REPUBLIKA (5) „KRVAVA ZASTAVA CRNOGORSKA danas se vije PROTIVU BEOGRADSKIH ZAVOJEVAČA I OTIMAČA”

ROVAČKA REPUBLIKA (6) „Svaku vlast, koja je neredovna i nezakonita prema zakonu i Ustavu Kraljevine Crne Gore, smatraju Rovčani kao uzurpatorsku“

ROVAČKA REPUBLIKA (7) Beograd na Rovčane šalje „10 bataliona, nekolike baterije topova, 24 mitraljeza i preko 100 mašinskih pušaka”